Համավարակը եւ ուկրաինական ճգնաժամն ամբողջ աշխարհի համար մարտահրավերներ են ստեղծել նաեւ արտադրությունների եւ մատակարարումների առումով։ Նախկինում գոյություն ունեցող տարանցիկ ճանապարհները, աշխարհաքաղաքական վերադասավորումներով պայմանավորված, կանգնած են «վերախմբագրման» անհրաժեշտության առջեւ։ Ստեղծված իրավիճակից առավելագույնն է ձգտում ստանալ Թուրքիան։ Ապրիլի 12-ին նախագահական կաբինետի նիստից հետո նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն ասել է, որ «համաշխարհային ճգնաժամը, որը շարունակվում է Ռուսաստան-Ուկրաինա պատերազմով՝ նոր հարթություններ ձեռք բերելով, վերածելու է հնարավորության»։ Նման հեռանկարը նա բացատրել է այն հանգամանքով, որ ներկայում Թուրքիան միակ երկիրն է, որը պահպանում է սերտ հարաբերություններ պատերազմող երկու կողմերի հետ եւ աշխատանքներ է տանում խնդիրների լուծման ուղղությամբ կոնկրետ առաջընթաց ապահովելու համար։
Թուրքիայի նպատակն է դառնալ աշխարհի լավագույն տնտեսություն ունեցող 10 երկրներից մեկը։ Դրան է ծառայելու Թուրքիայի 2053 թ. տրանսպորտային եւ նյութատեխնիկական ապահովման գլխավոր ծրագիրը, ըստ որի՝ «Թուրքիան առաջ է շարժվում՝ դառնալու լոգիստիկ գերտերություն Լոնդոնից մինչեւ Պեկին, Սիբիրից մինչեւ Հարավային Աֆրիկա ձգվող հսկայական աշխարհագրական տարածքում։ Այդ նպատակով Թուրքիան մեծացրել է ներդրումների տեմպերը։ Հայտնի է, որ ԱՄՆ-ը նախատեսում է 2 տրիլիոն դոլարի ենթակառուցվածքային ներդրումներ կատարել, մինչդեռ Չինաստանի ներդրումները ենթակառուցվածքներում 559 միլիարդ դոլարի են։ Ըստ «Հուրիեթի»՝ Թուրքիան նույնպես առաջընթաց է գրանցել այս ոլորտում՝ 2003-ից մինչեւ 2021 թ. վերջը հինգ հիմնական ոլորտներում կատարելով 172 միլիարդ դոլարի ներդրումներ։ Այս տարվանից սկսած մինչեւ 2053 թ. նախատեսվում է ներդնել եւս 198 միլիարդ դոլար։ «Մենք ընդլայնել ենք մեր երկաթուղային ցանցը 10959 կիլոմետրից մինչեւ 13022 կիլոմետրի: Մեր նպատակն է 2053 թ. այս ցուցանիշը հասցնել 28590 կիլոմետրի»,- ասել է Էրդողանը՝ հավելելով, որ «մինչեւ 2053 թ. ընդլայնելով արագընթաց գնացքների գծերը՝ այդ համակարգով միմյանց հետ կապված գավառների թիվը 8-ից հասցնելու են 52-ի»։
Լոգիստիկ գերտերություն դառնալը բավական խոշոր եւ համարձակ հայտ է։ Այդ ճանապարհին Թուրքիան ձգտում է կարգի բերել հարաբերությունները տարածաշրջանային մրցակիցների եւ թշնամիների հետ։ Դրան են ուղղված լինելու Իսրայել, Եգիպտոս եւ Սաուդյան Արաբիա կատարվելիք այցերը եւ հանդիպումները։ Թուրքիայի ԱԳ նախարար Մեւլութ Չավուշօղլուն «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցության պատգամավորներին զեկուցել է կառավարության շարունակական ջանքերի մասին՝ կարգավորելու հարաբերություններն այն երկրների հետ, որոնց հետ դրանք սրվել են վերջին տարիներին: Դրանց թվում նա նշել է Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Սաուդյան Արաբիան, Իսրայելը, Եգիպտոսը եւ Հայաստանը:
Ակնկալվում է, որ առաջիկա շաբաթներին Էրդողանը կմեկնի Սաուդյան Արաբիա, որի հետ հարաբերությունների կարգավորումն ամենադժվար առաջադրանքը կլինի։ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Մեւլութ Չավուշօղլուն Սաուդյան Արաբիա էր այցելել 2021 թ. մայիսին, իսկ արդեն անցած ամիս գործընկերոջ հետ հանդիպումից հետո հայտարարել էր, որ «կոնկրետ քայլեր» կձեռնարկվեն հարաբերությունների բարելավման ուղղությամբ «առաջիկա ժամանակաշրջանում»։ «Մենք երկար ճանապարհ ենք անցել ԱՄԷ-ի եւ սաուդցիների հետ: Ջամալ Խաշոգջիի փոխանցումը եւ դատական համագործակցության ակտիվացումը համահունչ էին (Սաուդյան Արաբիայի հետ) կարգավորման գործընթացին»,- ասել է Չավուշօղլուն արդեն ԱԶԿ պատգամավորների հետ հանդիպման ժամանակ: Սպասվում է, որ Էրդողանը Սաուդյան Արաբիա կայցելի թագավոր Սալմանի եւ թագաժառանգ Մուհամմեդ բեն Սալմանի հրավերով, սակայն այցի մասին ոչ մի կողմից դեռեւս պաշտոնական հաստատում չկա:
«Ակնկալվում է, որ Սաուդյան Արաբիայի հետ համագործակցության ապահովումը ներդրումային կապիտալ տրամադրելու հարցում կօգնի թուրքական կառավարությանը՝ հաղթահարելու վերջին ժամանակների վատթարագույն տնտեսական ճգնաժամը, որը բնութագրվում է լիրայի կտրուկ արժեզրկմամբ եւ աճող գնաճով ու գործազրկությամբ»,- «Ալ-Ջազիրա»-ի հետ զրույցում ասել է Թուրքիայի Ահի Էվրան համալսարան միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի անդամ Էյուփ Էրսոյը։ Նման զարգացումը հատկապես հրատապ է Թուրքիայի կառավարության համար՝ հաշվի առնելով Թուրքիայում 2023 թ. հունիսին կայանալիք նախագահական ընտրությունները։ Փորձագետների կարծիքով՝ երկու երկրների համար էլ մերձեցումն այժմ «քաղաքականապես տրամաբանական է եւ տնտեսապես շահավետ», առավել եւս, որ համավարակը ստիպել է կառավարություններին որդեգրել ավելի պրագմատիկ մոտեցումներ՝ հիմնված տնտեսական անհրաժեշտության վրա։
Չավուշօղլուի խոսքով՝ «կարեւոր զարգացումներ կան նաեւ Իսրայելի հետ հարաբերությունների մասով», ինչը ողջունել է նաեւ Պաղեստինը՝ համարելով, որ «Անկարայի եւ Թել Ավիվի միջեւ հարաբերությունների բարելավումը կբխի իրենց շահերից եւ կնպաստի արաբա-իսրայելական հակամարտության կարգավորմանը»։ Այս ամսվա ընթացքում նախատեսված է Թուրքիայի արտաքին գործերի եւ պաշտպանության նախարարների համատեղ այցը Իսրայել, որին կհետեւի նաեւ Էրդողանի այցը։ Հիշեցնենք, որ Իսրայելի նախագահ Իցհակ Հերցոգը մարտին այցելել էր Թուրքիա։ Երկու երկրները չորս տարի առաջ փոխադարձաբար իրենց դիվանագիտական ներկայության մակարդակն իջեցրել էին գործերի ժամանակավոր հավատարմատարի մակարդակի։ Դանդաղորեն, բայց հարաբերությունների նորմալացում է նկատվում նաեւ Եգիպտոսի հետ։ Երկու երկրները 2021 թ. երկու հանդիպում են անցկացրել հարաբերությունների կարգավորման համար, սակայն տեսանելի արդյունքներ չէին գրանցել։ Չավուշօղլուն ակնարկել է, որ շատ շուտով Ստամբուլում իֆտարի ընթրիքի (իսլամի հետեւորդների կողմից երեկոյան սննդի ընդունում ռամադան ամսին.- խմբ.) ժամանակ հանդիպելու է Եգիպտոսի արտգործնախարար Սամեհ Շուքրիին, թեեւ չի մանրամասնել, թե Շուքրին ինչ առիթով է լինելու Թուրքիայում։
Թուրքիայի ԱԳ նախարարն անդրադարձել է նաեւ Հայաստանի հետ հարաբերություններին. «Մենք համակարգում ենք կարգավորման գործընթացը Ադրբեջանի հետ»,- ասել է Չավուշօղլուն օրենսդիրներին։ Նշենք, որ հունվար եւ փետրվար ամիսներին հանդիպումներ են ունեցել երկու երկրների հատուկ բանագնացները, իսկ մարտին Անթալիայի դիվանագիտական ֆորումում հանդիպել են ԱԳ նախարարները։
Հարաբերությունների կարգավորումը տարածաշրջանային մրցակիցների եւ թշնամիների հետ հնարավորություն կտա Թուրքիային գործելու անխոչընդոտ առաջին հերթին՝ տարածաշրջանային, ապա նաեւ համաշխարհային հարթություններում։ Ինչպես տեսնում ենք՝ «հարաբերությունների կարգավորում» ասվածը չի ենթադրում, որ այդ գործընթացներն ընթանում են «հավասարը հավասարի» սկզբունքով։ Միայն այն, որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների զարգացումը տեսնում են նաեւ Ադրբեջանի հետաքրքրություններով պայմանավորված, ցույց է տալիս, որ դրանք ի սկզբանե կառուցողական չեն կարող լինել։ Իսկ ինչ վերաբերում է Թուրքիայի եւ Սաուդյան Արաբիայի միջեւ հարաբերություններին, ապա այս երկու երկրների փոխհարաբերություններում կարեւոր տեղ է զբաղեցնում Մերձավոր Արեւելքում տարածաշրջանային գերակայության համար պայքարը։ Որքան էլ տնտեսական եւ քաղաքական շահերը պահանջում են հարաբերությունների կարգավորում մրցակից եւ թշնամի պետությունների հետ, այնուամենայնիվ, կան խորքային խնդիրներ, անհամատեղելի շահեր, որոնք կարող են դանդաղեցնել կամ անգամ կասեցնել կարգավորման գործընթացները։
Լուսինե ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ
