1991 թ. սեպտեմբերի 2-ը շրջադարձային եղավ Արցախի ժողովրդի համար՝ դառնալով նրա դարավոր երազանքների իրականացման սկիզբը: Այդ օրն ազդարարվեց Արցախի Հանրապետության ծնունդը: ԼՂ մարզային եւ Շահումյանի շրջանային խորհուրդների պատգամավորների համատեղ նիստում, նախկին ԽՍՀՄ օրենսդրությանը եւ միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան, որոշում կայացվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման վերաբերյալ, որը հաստատեց անկախության ուղին ընտրած բնակչության կամքն ու հավատը՝ հայրենիքի շենացման, երկրի անվտանգության ապահովման, հոգեւոր, պատմամշակութային արժեքների պահպանման նկատմամբ: Քաղաքական այդ որոշումը ընդունվեց Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից պարտադրված պատերազմի, շրջափակման, աննախադեպ ճնշման պայմաններում եւ հեռանկարում նպատակ ուներ վերականգնել պատմական արդարությունը եւ փուլառփուլ հասնել Մայր Հայաստանի հետ վերամիավորման: Հատկանշական է եւ այն հանգամանքը, որ հռչակագրում արձանագրվել է հայ եւ ադրբեջանցի ժողովուրդների խաթարված բարիդրացիական հարաբերությունները վերականգնելու ձգտումը՝ միմյանց իրավունքները փոխադարձաբար հարգելու հիման վրա:
Դժբախտաբար, Արցախի բնակչության ինքնորոշման սահմանադրական իրավունքի իրականացումը ոչ միայն ըմբռնում չգտավ Ադրբեջանի իշխանությունների շրջանում, այլեւ նոր սպառնալիքների տեղիք տվեց եւ, բնականաբար, մերժվեց: Երկրի ղեկավարության կողմից տասնամյակներ շարունակ իրականացվող հայատյաց քաղաքականությունը խոր ատելության ու անհանդուրժողականության մթնոլորտ էր ձեւավորել ադրբեջանցիների շրջանում եւ օրեցօր ավելի էր ուժգնանում: Իսկ հետեւանքը բոլորին է հայտնի: Արցախի նկատմամբ սանձազերծած լայնածավալ պատերազմի պատճառով ունեցանք տասնյակ հազարավոր զոհեր ու վիրավորներ, հարյուր հազարավոր ընտանիքներ տեղահանվեցին իրենց մշտական բնակավայրերից: Սումգայիթի եղեռնագործությանը հետեւեցին Բաքվի, Կիրովաբադի ու Մինգեչաուրի հայերի ջարդերը: Տխրահռչակ «Կոլցո» ռազմագործողության հետեւանքով դատարկվեցին Գետաշենն ու Շահումյանի շրջանի հայկական գյուղերը:
Արցախյան առաջին պատերազմը փոփոխական հաջողություններով, վերելքներով եւ վայրէջքներով շարունակվեց 1991 թ. աշնանից մինչեւ 1994 թ. մայիսը: Եկավ մի պահ, երբ Արցախի գրեթե 50 տոկոսը բռնազավթվել էր ադրբեջանցիների կողմից: Ու եթե դրան ավելացնելու լինենք այն իրողությունը, որ ռազմագործողությունների հետեւանքով ավերվել էր երկրի տնտեսությունը, շարքից դուրս էին եկել արտադրական հզորությունների շուրջ 85 տոկոսը, էլեկտրական համակարգն ու կապը, ոչնչացվել բնակելի ֆոնդի 50 տոկոսը, կենսապահովման, կրթության, առողջապահության, մշակույթի հարյուրավոր օջախներ եւ օբյեկտներ, ապա առավել պարզորոշ կուրվագծվի ընդհանրական պատկերը: Հակառակորդի կենդանի ուժով եւ ռազմական տեխնիկայով բազմակի գերազանցող հարձակումը կասեցնելու համար պահանջվում էր կենտրոնացնել Արցախի ամբողջ բնակչության ներուժը, անվտանգությունն ապահովելու նպատակով զբաղեցնել այն սահմանները, որոնք որոշում են հակամարտության կողմերի շփման գիծը: Թշնամուն պարտադրելով տեւական հրադադար, պաշտպանության բանակը դարձավ ժողովրդի անվտանգության երաշխավորը՝ կանխելով արցախահայության բռնի տեղահանումը եւ նրա ֆիզիկական բնաջնջումը:
Չնայած ադրբեջանական կողմի խնդրանքով՝ ԱՊՀ միջխորհրդարանական վեհաժողովի նախաձեռնությամբ Բիշքեկում 1994 թ. մայիսին կրակի դադարեցման ռեժիմի մասին համաձայնագրի ստորագրմանը, հակառակորդը բազմիցս խախտեց ձեռք բերված պայմանավորվածությունը, իսկ 2016 թ. ապրիլին եւ 2020 թ. սեպտեմբերին ռազմական լայնածավալ ագրեսիա ձեռնարկեց Արցախի դեմ: Ու, եթե ապրիլյան երկրորդ պատերազմը հնարավոր եղավ 4 օր անց կանխել եւ խուսափել մեծաթիվ կորուստներից ու ավերածություններից, ապա 44-օրյա պատերազմի պարագայում, միջազգային կառույցների մեղքով դա «անհնար» եղավ, եւ, արդյունքում՝ նոր ողբերգությունների կրողն ու ականատեսը դարձանք… Միայն Ռուսաստանի միջնորդությամբ (բավական ուշացումով), երբ թշնամին բռնազավթել էր Արցախի տարածքի գրեթե 75 տոկոսը. «կանգնեցվեցին» ռազմագործողությունները: Ցավոք, ներկա պարագայում, չնայած ռուս խաղաղապահների կողմից ձեռնարկվող քայլերին, հակառակորդը հաճախ է խախտում հրադադարը եւ զինված հարձակումներ, սադրիչ գործողություններ իրականացնում Արցախի սահմանամերձ բնակավայրերի ուղղությամբ: Ընթացիկ տարվա փետրվարին եւ հուլիսի սկզբներին Փառուխի ու Մարտակերտի շրջանի Գետավանի եւ Գանձասարի ուղղությամբ ադրբեջանական զինված խմբավորումների հարձակման դեպքերը, որոնց հետեւանքով բազմաթիվ նոր զոհեր եւ վիրավորներ ունեցանք, ասվածի վառ օրինակը կարող են լինել:
Ամեն կերպ ահաբեկել եւ վախի մթնոլորտ ստեղծել, խուճապ առաջացնել բնակչության շրջանում, որպեսզի մարդիկ ստիպված լինեն լքել իրենց օջախներն ու հեռանալ: Սա է Ադրբեջանի իշխանությունների, երկրի նախագահի մակարդակով շարունակվող թշնամանքի եւ քարոզչության նպատակը: Եվ նրանք ոչ մի ստոր քայլի առաջ կանգ չեն առնում օր առաջ Արցախը հայաթափելու համար: Ասել է թե՝ անթաքույց գործի են դրվում հոգեբանական ճնշման եւ ֆիզիկական բնաջնջման իրենց վաղեմի ծրագիրն իրագործելու բոլոր միջոցները: Այդ համատեքստում կարելի է դիտարկել նաեւ Արցախը Հայաստանին կապող մայրուղու՝ Բերձորի (Լաչին) միջանցքի շուրջ վերջերս ծավալված «գործընթացները», որոնք անորոշության գորշ շղարշներով են պատված: Արցախցիների համար անհասկանալի է մնում, թե ինչու պիտի խախտվի 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ պայմանավորվածությունը, եւ բանավոր գործարքի արդյունքում ժամանակից մեկ տարի էլ շուտ մարդիկ երթեւեկեն այլընտրանքային ճանապարհով, երբ շինարարությունը դեռ ավարտված չէ, եւ մասնագետների կողմից այն փորձաքննության չի ենթարկվել… Աղաղակող այս հարցերի պատասխաններն արցախցիները չունեն:
31 տարի է անցել Արցախի Հանրապետության անկախության հռչակման որոշումից: Չնայած միջազգային հարթակներում բազմաթիվ փաստաթղթեր են շրջանառվում ինքնորոշման իրավունքի ճանաչման, արցախա-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման խնդրի շուրջ, սակայն արդյունքը առայժմ տեսանելի չէ:
Որքան էլ որ դաժան լինեն ժամանակները, ռազմաքաղաքական իրադրությունը լարված լինի, ոչ ոք չի կարող ժխտել Արցախի Հանրապետության հռչակման մասին որոշման իրավական նշանակությունը եւ պատմական նշանակությունը: Չնայած Ստեփանակերտի շուրջ օղակը շարունակ սեղմվում է, եւ հակառակորդը սադրիչ նոր գործողությունների է դիմում, արցախցին շարունակում է պայքարել իր իրավունքների, պապենական հողում ապրելու ու արարելու համար՝ մշտապես անխաթար պահելով հանուն հայրենիքի ազատության մարտնչած ու հերոսաբար նահատակված զավակների սթափեցնող ձայնը՝ «Ինչ էլ որ լինի՝ Արցախը երբեք չլքեք»…
