Բաքուն Արցախի մշակութային եւ պատմական ժառանգությունը մշտապես ենթարկել է խտրական վերաբերմունքի։ Դեռեւս 1960-1970-ական թթ. Ադրբեջանական ԽՍՀ ազգային ակադեմիան զարգացնում էր կեղծ գիտական տեսություն, որով բոլոր քրիստոնեական հուշարձանները ներկայացվում էին որպես «կովկասյան ալբանացիների» թողած ժառանգություն։ Ադրբեջանական ԽՍՀ ամբողջ տարածքում գտնվող պատմական հուշարձանների ընդհանուր թվի ճնշող մեծամասնությունը, գրեթե 11 հազար, կազմում էին Արցախի հայկական հուշարձանները։ Սակայն Ադրբեջանական ԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի 1968 թ. ապրիլի 2-ի որոշման մեջ, որով հաստատվել է պետական պահպանության արժանի 591 հնագույն հուշարձանների ցանկը, նշվել է ընդամենը 25 հուշարձան, որոնք բացառապես ԼՂԻՄ տարածքում էին։ Ադրբեջանական ԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի արդեն 1988 թ. ապրիլի 27-ի թիվ 145 որոշմամբ ընդունվում է Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի մշակութային եւ պատմական հուշարձանների ցանկը, որոնց ծագումը ներկայացված էր որպես «ալբանական», իսկ հետագայում արդեն որպես «ադրբեջանական»։
«Ադրբեջանցիների» ծագման «ալբանական» կեղծ գիտությունը մշակել էր Զիյա Բունիաթովը։ Վերջինս պատմական իրողությունները գլխիվայր շրջելով, հայկական եկեղեցիներում հայերեն լեզվով արձանագրությունները ներկայացնում էր որպես եկեղեցիների «հայաֆիկացման» արդյունք, իսկ հայերիս՝ որպես եկվորներ։ Այս հակագիտական թեզը կրկին ակտիվորեն զարգացվում է 2020 թ. 44-օրյա պատերազմից հետո, երբ Ադրբեջանը բռնազավթեց Արցախի Հանրապետության տարածքի շուրջ 75 տոկոսը:
Հակագիտական թեզը կոչված է ապահովելու Ադրբեջանի մշակութային ցեղասպանությունն Արցախի տարածքում։ Փետրվարի 3-ին Ադրբեջանի մշակույթի նախարար Անար Քարիմովը լրատվամիջոցների հետ զրույցում ասել էր, որ ստեղծվել է «Ալբանիայի պատմությանն ու ճարտարապետությանը տիրապետող փորձագետների աշխատանքային խումբ, որոնք պետք է վերացնեն ալբանական կրոնական տաճարների վրայից հայերի կողմից արված կեղծ գրությունները»։ Խմբում ներկայացված են լինելու նաեւ պետական կառույցների ներկայացուցիչներ, ինչը մեկ անգամ եւս փաստում է, որ մշակութային ցեղասպանական գործողությունները ոչ թե «պատահական» բնույթ են կրում, այլ պետության հովանավորությամբ իրականացվող նպատակային քաղաքականության դրսեւորումներ են։ Քարիմովը նշել է, որ աշխատանքներ են տարվում «միջազգային փորձագետներ» եւս ներգրավելու ուղղությամբ, որոնց «նախատեսում են հրավիրել Ադրբեջան»։ Ցավոք, փորձը ցույց է տալիս, որ նյութական մոտիվացիան կօգնի գտնել «միջազգային փորձագետների», որոնք գումարի դիմաց պատրաստ կլինեն աջակցել Ադրբեջանի կառավարությանը՝ պատմամշակութային եւ կրոնական հուշարձանների վրայից հայկական հետքը վերացնելու հարցում։
2020 թ. պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո՝ զինադադարի ստորագրման հաջորդ օրը, Անար Քարիմովը գրառում էր կատարել «Թվիթերում» Քարվաճառի շրջանի զարդը համարվող Դադիվանքի վերաբերյալ՝ անվանելով «Խուդավանգ» եւ նշելով, թե այն «հին կովկասյան Ալբանիայի քաղաքակրթության լավագույն վկայություններից մեկն է»։ Նշենք, որ Դադիվանքի պատերին 100-ից ավելի արձանագրություններ կան, որոնք հայկական հետքի լուռ վկայությունն են։ Այս օրերին վանդալիզմը շարունակվում է նաեւ Շուշիի Սբ ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցու մասով. լուսանկարները վկայում են, որ Ադրբեջանը եկեղեցու գմբեթը վերածում է մզկիթի գմբեթի։ Անզեն աչքով անգամ տեսանելի է, որ այս ձեռագիրը նույնությամբ կրկնում է պատմությունը սրբագրելու թուրքական գործելաոճը՝ Աղթամարից սկսած մինչեւ Սբ Սոֆիայի տաճար։
Միջազգային իրավունքի մասնագետ Շահեն Ավագյանն իր «Լեռնային Ղարաբաղ. իրավական ասպեկտներ» աշխատության մեջ, անդրադառնալով Արցախի մշակութային եւ պատմական ժառանգության նկատմամբ Ադրբեջանի իշխանությունների խտրական քաղաքականությանը, գրում է, որ այն իրականացվել է հետեւյալ մեթոդներով. նախեւառաջ հայկական պատմամշակութային հուշարձանները միտումնավոր չեն հիշատակվել պաշտոնական հրապարակումներում, տեղեկատուներում եւ ուղեցույցներում, միտումնավոր խեղաթյուրվել է հայկական հուշարձանների ազգային, մշակութային եւ կրոնական պատկանելության մասին ճշմարտությունը, այնուհետեւ դրանք համակարգված եւ պլանավորված ոչնչացվել են, ողջունվել են բոլոր տեսակի վանդալիզմի դրսեւորումները։ Մեթոդների շարքից է հայկական վանքերի ձեւափոխումը վերականգնման աշխատանքների անվան տակ եւ դրանց վերածումը մահմեդական հասարակական շինությունների, ինչպես օրինակ՝ Գանձակի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին եւ այլն։
Մի շարք պետություններ, ինչպես նաեւ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ն իրենց հայտարարություններում մտահոգություն են հայտնել մշակութային արժեքների պահպանության անհրաժեշտության վերաբերյալ, սակայն Ադրբեջանը շարունակում է խախտել միջազգային բոլոր այն փաստաթղթերը, որոնք ճանաչում են պետության կողմից իր տարածքում գոյություն ունեցող մշակութային ժառանգության եւ բնական հարստության ինքնությունը պաշտպանելու, պահպանելու եւ ապագա սերունդներին փոխանցելու պարտականությունը՝ ինչպես խաղաղ, այնպես էլ պատերազմական ժամանակներում։ Թեեւ անցած տարվա դեկտեմբերին Արդարադատության միջազգային դատարանը (ICJ) վճռեց, որ Ադրբեջանը պետք է «ձեռնարկի բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու եւ պատժելու վանդալիզմի եւ պղծման գործողությունները, որոնք վերաբերում են հայկական մշակութային ժառանգությանը, որոնք ներառում, բայց չեն սահմանափակվում եկեղեցիներով եւ այլ պաշտամունքային վայրերով, հուշարձաններով, տեսարժան վայրերով, գերեզմանոցներով եւ արտեֆակտներով», այնուամենայնիվ, Ադրբեջանն արդեն բաց տեքստով հայտարարում է, որ «ջնջելու է հայկական հետքերն իր վերահսկողության տակ գտնվող եկեղեցիների վրայից»։ Նման բնույթի ցինիկ պահվածքը պայմանավորված է անպատժելիության զգացումով. չէ՞ որ առայսօր Ադրբեջանը պատասխանատվության չի ենթարկվել 2005 թ. ամբողջ աշխարհի աչքի առաջ Նախիջեւանի Ջուղայի հազարավոր հայկական խաչքարերի ոչնչացման համար: Եվ սա միակ դեպքը չէ։ Քանի դեռ տեր չենք կանգնում մեր իրավունքներին, մեր մշակութային, պատմական ժառանգությանը եւ ամենակարեւորը՝ մեր հայրենիքի անգամ ամենափոքր կտորին, թշնամին կշարունակի անգղի պես հոշոտել այն։ Քանի դեռ…
