34 տարի առաջ` 1988 թ. փետրվարի 20-ին, արտահայտելով երկրամասի բնակչության կամքը, ԼՂԻՄ գումարման արտահերթ նստաշրջանը որոշում կայացրեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզն Ադրբեջանի ԽՍՀ կազմից Հայաստանի ԽՍՀ կազմ հանձնելու եւ երկու հանրապետությունների գերագույն խորհուրդների առջեւ միջնորդելու վերաբերյալ:
Պատգամավորները դրական արձագանք էին ակնկալում: Սակայն Ադրբեջանի ազգայնամոլ ղեկավարները ոչ միայն մերժեցին արցախահայության խնդրանքը, այլեւ շտապեցին դաժան հաշվեհարդար տեսնել շարժման առաջնորդների եւ ակտիվիստների հետ: Չնայած Ադրբեջանի իշխանությունների կարգադրությամբ ուժային կառույցները մեծ թվով ոստիկաններ էին տեղափոխել Արցախ ու շրջափակել շրջաններից Ստեփանակերտ տանող ճանապարհները, սակայն ոչինչ չէր կարող խոչընդոտել անարդարության ու կեղծիքի դեմ ծայր առած համաժողովրդական պայքարին: Նստաշրջանի կազմակերպման ու անցկացման նպատակով ստեղծված նախաձեռնող խումբը, որի կազմում էին շարժման նվիրյալները, տարերքի մեջ էր եւ, անտեսելով սպառնացող վտանգը, ջանք չէր խնայում ժողովրդի վստահությունն արդարացնելու համար: Գլխավորապես նրանց ուսերին էր ծանրացած նստաշրջանի հրավիրման եւ ակնկալվող պատմական փաստաթղթի ապահովման պատասխանատվությունը…
Արցախյան ազատագրական շարժման ակտիվ մասնակից, «Կռունկի» անդամ Բորիս Առուշանյանի համոզմամբ, 1988-ի ազգային զարթոնքը պայմանավորված էր պատմական ու քաղաքական մի շարք իրողություններով: Եվ այդ համատեքստում, որպես առաջնահերթություն, նա ընդգծում է Կավբյուրոյի կամայական որոշումը, որի համաձայն Ստալինը, անտեսելով բնակչության կարծիքը, Արցախը կամայականորեն բռնակցեց Ադրբեջանին: Բ. Առուշանյանը նշում է, որ ճակատագրական այդ բիրտ վճիռը տասնամյակներ շարունակ նվաստացրել է «դարավոր, պատմական իր հողի վրա ապրող հային» ու միաժամանակ մշտարթուն պահել ազատության պայքարի ոգին. «Արցախահայության նկատմամբ Ադրբեջանի իշխանությունների բացարձակ թշնամական քաղաքականությունը, սեփական հողի վրա արմատ ձգած բնիկներին` եկվորի պիտակ կպցնելու, հայերին ցինիկաբար «աղվանների հետնորդներ» անվանելու, պատմությունը կեղծելու եւ ժողովրդի ազգային արժանապատվությունը վիրավորելու փորձերը, մարդկանց տարրական իրավունքները ոտնահարող բացահայտ ձեռնարկումներն այլեւս համբերելու եւ լռելու տեղ չէին թողել»:
Նա չի շրջանցում եւ այն իրողությունը, որ գորբաչովյան «վերակառուցման» շուրջ դիտարկումները, ժողովրդավարության, արդարության, ազգային հարցի վերանայման մասին շրջանառվող շռայլ խոստումները գալիքի նկատմամբ եւս հավատ ու որոշակի հույսեր էին ներշնչում մարդկանց: «Արցախը Հայաստանին վերամիավորելու վերաբերյալ ստորագրահավաքներին հաջորդող բազմամարդ ցույցերն ու հանրահավաքներն ուժով ճնշելու եւ կազմակերպիչներին պատժելու Բաքվի սպառնալիքներն այլեւս անզոր էին կասեցնելու համաժողովրդական շարժումը: Աշխատանքային կոլեկտիվներում հրավիրված ժողովներում եւ հավաքներում, որտեղ որոշումներ էին կայացվում Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը հայաթափելուն միտված ստոր ու նենգ քաղաքականության մասին` արձանագրելով բազմաթիվ օրինակներ, մարդիկ պահանջում էին քաղաքական գնահատական տալ այդ նախահարձակ դրսեւորումներին, մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջան հրավիրել եւ խնդրին իրավական ձեւակերպում տալ, համապատասխան որոշում կայացնել ու Մոսկվա հասցնել արցախահայության արդար պահանջը: Ինչպես ասում են, մարդկանց հայացքները Կրեմլին էին ուղղված: Շուտով նրանք հուսախաբ եղան ու ստիպված էին ապավինել սեփական ուժերին»,- նշում է Բ. Առուշանյանը:
Հնարավոր չէ նկարագրել այն ոգեւորությունն ու համաժողովրդական ցնծությունը, որ նստաշրջանի որոշումը հրապարակելու ժամանակ ունեցան հանրահավաքի մասնակիցները: «Մեծամասնությունը հավատացած էր, թե «միացումը» կայացած է` երբեք չմտածելով, որ Մոսկվան կարող է մերժել պատգամավորների իրավական պահանջը,- հիշում է պարոն Առուշանյանը:- Ավելին՝ Բաքուն խաղաղ ցույցերին ու հանրահավաքներին պատասխանեց բռնություններով եւ հաշվեհարդարներով: Երկու օր անց հայերի նկատմամբ դատաստան տեսնելու մտադրությամբ Աղդամից Ասկերանի ուղղությամբ շարժվող ադրբեջանցիների 30 հազարանոց գազազած ամբոխի հարձակումները մի կերպ հաջողվեց կասեցնել ու ետ շպրտել: Այդ միջադեպից հետո ակնհայտ դարձավ, թե ազերիներն ինչի են ընդունակ»:
Մինչ արցախահայությունը դրական պատասխան էր ակնկալում Մոսկվայից նստաշրջանի որոշման վերաբերյալ, Բաքվում իշխանությունների կողմից սպանդի գաղտնի ծրագիր էր մշակվում Սումգայիթի հայազգի բնակչության նկատմամբ:
Դաժան ողբերգության մասին լուրը մարդիկ առան հենց Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակում անցկացվող հանրահավաքի ժամանակ… «Սումգայիթի դեպքերը մեզ հուշում էին ավելի համախմբված ու միասնական լինել մեր վճիռներում եւ հետեւողականորեն շարունակել պայքարը, բնականաբար, գիտակցելով այն ճշմարտությունը, որ առաջիկայում մեզ դեռ մեծ փորձություններ են սպասվում,- ասում է Բ. Առուշանյանը` հավելելով,- հետագայում չորս կողմից հայտնվելով շրջափակման մեջ ու պարբերաբար ենթարկվելով ադրբեջանցի զինյալների հարձակումներին՝ արցախահայությունը հասկացավ, որ բռնությունների օղակն օրեցօր ավելի է սեղմվում, եւ պատերազմն անխուսափելի է»:
Պատմական ոոոշումից 34 տարի անց արցախցիները վերստին այն համոզմունքն ունեն, որ Արցախը երբեք չի կարող մնալ Ադրբեջանի կազմում եւ, 44-օրյա պատերազմից հետո շարունակելով իր հանցավոր քաղաքականությունը, Բաքուն ամեն կերպ ձգտում է բռնազավթած տարածքներում ջնջել հայկական հետքը, խեղաթյուրել պատմական իրողություններն ու հող պատրաստել բնիկ ժողովրդին Նախիջեւանի դաժան ճակատագրին հասցնելու համար: Այդ են հուշում Հադրութում եւ Շուշիում թշնամու բռնազավթած բնակավայրերում պատմամշակութային հուշարձանների ավերման, վանքերն ու եկեղեցիները աղվանցիներին վերագրելու համառ փորձերը, որոնք, ցավոք, անարձագանք են մնում միջազգային կառույցների կողմից: Արցախի հայաթափման հրեշավոր ծրագիրն Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի որդեգրած քաղաքականության հեռահար նպատակներից է մնում, ինչին կարող են հակազդել Հայաստան-Արցախ-Սփյուռք եռամիասնությունը, ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, տարածաշրջանում ռուս խաղաղապահների ներկայությունը:
