Ցանկացած գործունեության հիմքում նախ պետք է գաղափարը լինի

«Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի «Հյուրասրահ» խորագրի հյուրն է ՀՀ ԱԳՆ դիվանագիտական դպրոցի տնօրեն, դեսպան Վահե Գաբրիելյանը:

Մշակույթը՝ քաղաքական գործիք

-Պրն Գաբրիելյան, Դուք ՀՀ արտակարգ եւ լիազոր դեսպան եք եղել Մեծ Բրիտանիայի եւ Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորությունում, ապա համատեղության կարգով նշանակվել եք Իռլանդիայում ՀՀ առաջին արտակարգ եւ լիազոր դեսպան: Արդեն տեւական ժամանակ է՝ գլխավորում եք ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության դիվանագիտական դպրոցը: Ձեր աշխատություններում, սակայն, առավելապես շեշտը դնում եք հայկական մշակույթի պահպանության ու հարակից հարցերի վրա: Ինչո՞ւ:

-7 տարի դեսպան, դրանից առաջ էլ 5 տարի ՀՀ նախագահի մամուլի քարտուղար աշխատելով, այսինքն՝ շուրջ 12 տարի այս կամ այն կերպ զբաղված եմ եղել երկիրը ներկայացնելով՝ այս կամ այն տեսակետից, այս կամ այն չափով: Իհարկե, դիվանագիտական տեսակետից երկիրը ներկայացնելը փոքր-ինչ այլ է, քան նախագահի մամուլի քարտուղարի տեսակետից: Վաղուց էի հանգել եզրակացության, որ մենք ունենք շատ արժեքներ, մեր ժողովրդի արժանի զավակները տարբեր ոլորտներում՝ մշակույթ, արվեստի ճյուղեր, գիտություն, գործունեության այլ ուղղություններ, ստեղծել են դրանք, որոնք, ցավոք, միշտ չէ, որ բավարար չափով ներկայացված են: Ընդ որում՝ հաճախ այնպիսի տպավորություն ունենք, որ մեր մասին բոլորն ամեն ինչ գիտեն: Իրականում այդպես չէ: Հսկայական աշխատանք ունենք կատարելու ու ներկայացնելու այն, ինչ ստեղծել ենք: Եվ երբ աշխատում ես դրսում, հատկապես այնպիսի երկրներում, որտեղ ես եմ աշխատել, դրա հարգն իմանում ես, հասկանում ես, թե որքան կարեւոր է ներկայացնել քո արժեքները… Հենց վերադարձա Լոնդոնից, անմիջապես ձեռնամուխ եղա Արցախի մասին տեղեկատվության հավաքմանը: Դիվանագիտական դպրոցում նշանակումից առաջ առաջին բանը, որ արել եմ, Արցախ մեկնելն ու տեղում որոշակի պայմանավորվածությունների ձեռքբերումն է եղել՝ կապված նկարահանումների հետ: «Արցախ. Ղարաբաղի ժողովուրդն ու հողը» գիրքը ծնվեց օտար լեզվով: Այնուհետեւ լույս տեսավ «Հայկական ժառանգությունը եւ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն» գիրքը: Մշակութային արժեքների մասին այդ գիրքը նույնպես դիվանագիտական առօրյայից ծնված գաղափար էր՝ այն մասին, թե ինչ ունենք, որ պիտի ներկայացնենք, ինչու պիտի ներկայացնենք, ինչը լավ չենք ներկայացրել:

-Մշակույթը, ըստ Ձեզ, որքանո՞վ է քաղաքականության գործիք մեր օրերում, երբ գլոբալացումը պարզապես ջնջում է բոլոր սահմաններն ու անուղղակիորեն ջուր լցնում նվաճողների ջրաղացին:

-Հարցը բավական բարդ է ու բազմաշերտ: Անշուշտ, գլոբալիզացիան գոյություն ունի, եւ վերջին տարիներին ավելի է ընդգծվել դրա թողած ազդեցությունը տարբեր՝ մշակութային, հասարակական, սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական եւ այլ ոլորտների վրա: Սակայն այսօր տեսնում ենք նաեւ գլոբալիզացիայի հակառակ երեւույթը, որը, իր հերթին, ծնում է շատ պատերազմներ, հակամարտություններ ու ցեղասպանություններ (դա քննարկման այլ թեմա է): Այո, մշակույթն այսօր քաղաքականության գործիք է: Գոյություն ունի այսպես կոչված՝ «փափուկ» դիվանագիտություն, որի ազդեցության առաջնային ուղիները գիտությունն ու մշակույթն են: Տարբեր պետություններ տարբեր չափով բանեցնում են այդ դիվանագիտությունը: Թե որքանով է դա հաջողվում տվյալ պետությանը, համեմատական վերլուծության առանձին թեմա է: Իսկ որքանո՞վ է մեզ հաջողվում. հենց այս հարցից էլ ծնվեց մշակութային ժառանգության հարցերով զբաղվելու գաղափարը: Այսինքն՝ անելիք շատ կա: Ունենք բազմաշերտ, բազմածավալ ու երկար դարերի պատմություն ունեցող մշակույթ, ունենք նաեւ դա լավ ներկայացնելու խիստ անհրաժեշտություն: Թվում է, թե մեզ` հայերիս մասին աշխարհն ամեն ինչ գիտի, սակայն իրականում այդպես չէ: Անգամ ինքներս մեր մասին ամեն ինչ չգիտենք ու կարիք ունենք առաջին հերթին սովորելու, ուսումնասիրելու, ճանաչելու մեր ունեցածը, հետո՝ ներկայացնելու աշխարհին: Եվ ուսումնասիրելը, եւ ներկայացնելը յուրովի բարդ են, պահանջում են մտածված քայլերի ճիշտ հերթականություն, հետեւողականություն, ֆինանսական ներդրումներ, ջանքեր, կամք եւ, ամենակարեւորը, համապատասխան կրթություն:

-Մի առիթով նշել եք, որ դիվանագետները պետք է շատ լավ իմանան, թե ինչ են պաշտպանում։ Դուք մշակութային ժառանգության մասին երկու պատկերազարդ գրքերի հեղինակ եք։ Դրանցից մեկը, ինչպես նշվեց, 2011 թ. լույս տեսած «Արցախ․ Ղարաբաղի ժողովուրդն ու հողը» գիրքն է, որում ընդգրկված է մոտ 700 լուսանկար։ Այսօր, երբ վտանգված է Արցախում հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը, հայկական հետքը փաստող այս կարեւոր վկայություններն ի՞նչ խնդիր կարող են լուծել։ Նման գրքերն ի զորո՞ւ են, արդյոք, ինչ-որ չափով կանխելու մշակութային ցեղասպանությունը, ինչպես նաեւ նշանակություն ունենալու պատմական արդարության վերականգնման առումով։

-Այո, այս գրքում կա շուրջ 700 լուսանկար: Գրքի շնորհանդեսն ուղեկցվեց «Արցախ» խորագրով ցուցահանդեսով, որը, ինչպեսեւ դրան նախորդած իմ «Բրիտանիա» ցուցահանդեսը, մենք արեցինք ինձ համար երկու նվազագույն անհրաժեշտ վայրերում՝ նախ Երեւանում, իսկ հետագայում՝ նաեւ Ստեփանակերտում: Այս լուսանկարների մի մասը հիմք ծառայեցին՝ լրացվելով նաեւ հետագայում արված իմ եւ այլ աղբյուրներից վերցրած լուսանկարներով, որ 2021 թ. ապրիլին Երեւանի քաղաքապետարանում կազմակերպեինք «Արցախ. վտանգված ժառանգություն» ցուցահանդեսը: Այսինքն՝ այդ լուսանկարների գոյությունը հնարավորություն տվեց, որ մենք եւս մեկ քայլ անենք, այսպես ասած, դիվանագիտական կամ մեր մշակույթի հանրահռչակման ճակատում:

Ձեր հարցի ամենադժվար կամ ամենակարեւոր մասն այն է, թե արդյոք այսպիսի քայլերը բավարա՞ր են ոչ ցանկալի զարգացումները կանխելու համար: Գուցե ասածս շատ էլ դիվանագիտական չէ, սակայն կարծում եմ, որ ցանկացած երկրի մշակույթի պահպանման առաջին գիծը նրա զինված ուժերն են: Բանակի շնորհիվ քո հուշարձանները քո հսկողության տակ են, թեեւ դա էլ դեռ բավարար չէ: Յուրաքանչյուր պետության մեջ, յուրաքանչյուր ժողովրդի ներսում համապատասխան վերաբերմունք պետք է լինի, կրթություն, հուշարձանները պահպանելու սրտացավություն: Նախ ինքներս պետք է մեր մշակույթը պաշտպանենք: Երբ Արցախի պաշտպանության եւ հոգածության տակ էին այն տարածքները, որտեղ Ծիծեռնավանքն է, Դադիվանքն է, Տիգրանակերտն է, Գտչավանքն է… Մարդու սրտից ուղղակի արյուն է կաթում, երբ մտածում ես, որ Գտչավանքը կարող է ուրիշի ձեռքին լինել: Բնականաբար, պաշտպանությանդ առաջին գիծը քո գերիշխանությունն է մշակութային արժեքներիդ նկատմամբ, թեեւ կարող են լինել նաեւ այլ երկրների հոգածության տակ գտնվող արժեքներ, ինչպես, օրինակ, Իրանում գտնվող հայկական եկեղեցիները: Իսկ հարեւան այլ երկրներում հակառակ վերաբերմունքն է տիրում. մեր մշակութային արժեքները ոչ միայն չեն պաշտպանվում, այլեւ կամ ավերվում են, կամ յուրացվում, ներկայացվում որպես ուրիշինը:

Հիմա՝ մենք կարո՞ղ ենք, արդյոք, մեկ ցուցահանդեսով, երկու գրքով, հինգ հոդվածով դրա դեմն առնել: Ամբողջությամբ՝ ոչ, բայց ստեղծում ենք դաշտ, համատեքստ, որը հնարավորություն է տալիս դրանք ներկայացնել աշխարհին: Եթե կարողանանք շատ արդյունք տալ, աշխարհը հեղեղել մեր հանրամատչելի գրականությամբ, ֆիլմերով, համակարգչային կայքերով, գրքերով, այնպես, որ աշխարհում ցանկացած մարդ իմանա, որ Հայաստանում կա 5-6-րդ դարերի Ծիծեռնավանք, Գտչավանք, Տիգրանակերտ եւ այլն, ապա այդ դեպքում մենք շատ ավելի հեշտությամբ կկարողանանք պաշտպանել մեր մշակույթը: Ներկա իրավիճակը հաշվի առնելով՝ իհարկե, միայն գրքերը կամ արժեքների ներկայացումը բավարար չեն: Դրանք, ցավոք, միայն լրացուցիչ, օժանդակ գործիք են, ինչը չի նշանակում, որ դրանք չպետք է կիրառվեն:

-Ձեր գրքերը վկայում են, որ այդ ժառանգությունը նաեւ համաշխարհային մշակույթի մաս է կազմում, իսկ դրա ոչնչացումը կորուստ է ողջ մարդկության համար։ Մեր մշակույթը պահպանելու առումով մեծ գործիքակազմ ունի դիվանագիտությունը։ Ի՞նչ կարող է անել միջազգային հարթակներում անտարբերության եւ լռության պատը ճեղքելու համար։ Այստեղ ո՞րն է դիվանագիտության անելիքը։

-Ցանկացած գործունեության հիմքում առաջինը պետք է գաղափարը լինի, այն, թե ինչ ես ցանկանում անել: Եթե անդրադառնանք Արցախի մասին գրքին, ապա այն կազմելիս նպատակ եմ ունեցել Արցախը ներկայացնել ոչ միայն որպես գեղեցիկ վայր, այլեւ այնպես, որ օտարները ճանաչեն մեր բազմադարյա մշակույթը, այն, որ Արցախը պետականություն ունեցող երկիր է, որտեղ ապրում է պետականություն ունեցող ժողովուրդ։ Այս տրամաբանությունից ելնելով՝ գրքում ընդգրկել եմ նախ Արցախի ամրոցներն ու բերդերը, որոնց նվիրված է առանձին բաժին։ Միգուցե առաջին բանը, որը բնորոշում էր պետությունը, հենց ամրոցներն ու բերդերն են։ Ներկայացրել եմ նաեւ միջնադարյան կամուրջները, որովհետեւ դրանք ցույց են տալիս, որ այդտեղ տնտեսություն, առեւտուր է եղել։ Գրքում ընդգրկված են նաեւ Արցախի ճարտարապետությունը, մեր միջնադարյան ձեռագրերը, որոնք ստեղծվել են այնտեղ, ինչպես նաեւ բոլոր թանգարանները, նամականիշները, որոնք նույնպես մատնացույց են անում պետականության գոյության փաստը։ Գրքի վերջում ներկայացված է պատմությունը՝ պատերազմները, պետական ինստիտուտները, քարտեզները։ Մի խոսքով՝ երկիրն ամբողջությամբ, որպեսզի ցանկացած օտարազգի, վերցնելով գիրքը, համոզվի, որ Արցախում պետականության ինստիտուտները վաղուց են եղել։ Գիրքը պահանջարկ ուներ եւ շատ շուտ սպառվեց՝ գտնելով իր ընթերցողին։

-2017 թ. լույս տեսած Ձեր երկրորդ՝ «Հայկական ժառանգությունը եւ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն» գիրքը վկայում է հայկական ժառանգության դերը համաշխարհայինի համատեքստում…

-Ինչո՞ւ ես անդրադարձա հենց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում մեր ժառանգությանը: Շատ արժեքներ կան, որոնց պատկանելությունը վիճելի է տարբեր պետությունների համար՝ եկեղեցիներ, բերդեր, պոետներ եւ այլն։ Մենք դա տեսնում ենք նաեւ մեր հարեւան պետությունների օրինակով, ինչպես նաեւ այլ տարածաշրջաններում։ Այն, ինչ ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության ցանկերում, դրա շուրջ միջազգային հանրությունն այս կան այն չափով եկել է համաձայնության։ Դրանք փոխհամաձայնությամբ ընտրված արժեքներ են, երբ մասնագետները հավաքվում, քննարկում ու քվեարկում են, որ այս կան այն բանն արժանի է տեղ գտնելու այդ ցանկերի մեջ եւ դիտվելու որպես համաշխարհային ժառանգության մաս։

Անդրադառնալով ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում ընդգրկված մեր մշակութային ժառանգությանը՝ ցանկացել եմ ցույց տալ, որ հայերս ունենք արժեքներ, որոնք պատկանում են ամբողջ աշխարհին։ Իհարկե, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ընթացակարգերի հետ կապված էլ կան վեճեր, երբ տարբեր երկրներ նույն արժեքների նկատմամբ հավակնություններ ունեն։ Ունենք հարեւաններ, որոնք շտապում են այս կամ այն արժեքը մտցնել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկեր, որ հանկարծ մենք չասենք, թե դրանք հայկական են։ Բոլորս հիշում ենք գորգերի, կերակրատեսակների հետ կապված պատմությունները։ Այստեղ էլ մրցակցություն կա, սակայն նկատենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ունի ոչ բացառիկության սկզբունք, այսինքն՝ եթե որեւէ երկիր ասում է, որ այս արժեքն իմն է, դա չի նշանակում, որ աշխարհում մեկ ուրիշը չի կարող ասել, որ ինքը նույնպես ստեղծել է այդ արժեքը։

Իմ նպատակը ոչ թե 4-5 կամ 10 շենք նկարելն ու ներկայացնելն էր, այլ ցույց տալը, որ դրանք գործող կառույցներ են, որոնց շուրջ մշակույթ է ձեւավորվել։ Երկու պատկերազարդ հատորը բացատրություններով եւ նկարագրություններով վեց հարյուր էջ է կազմում։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում ընդգրկված են Էջմիածնի Մայր տաճարը, մյուս եկեղեցիները եւ «Զվարթնոց» տաճարի ավերակները, Գեղարդի վանքն ու Ազատ գետի վերին հովիտը, ինչպես նաեւ Սանահինի եւ Հաղպատի վանական համալիրները։ Հայաստանում սրանով համաշխարհային ժառանգության ցուցակում ներկայացված մեր մշակութային արժեքների ցանկը սպառվում է, բայց դրանք կան Իրանում եւ Թուրքիայում՝ Արեւմտյան Հայաստանում, ինչպես նաեւ՝ Պաղեստինում, կան ավելի լայն ընդգրկմամբ նախնական ցուցակներ, եւ այդ ամենն արտացոլվում է մեր մշակույթում։ Մենք մեր դրամանիշների, նամականիշների, քանդակների վրա, գեղանկարներում, միջնադարյան ձեռագրերում ունենք այս արժեքների պատկերները։

Գրքում 90 էջ նվիրված է Էջմիածնին։ Մեր նպատակը միայն ճարտարապետական կառույցը նկարելն ու ցույց տալը չէր։ Ճիշտ է՝ Մայր տաճարը 4-րդ դարում հիմնված եզակի, բացառիկ կառույց է, բայց շատ կարեւոր են այն շրջապատող մշակույթը, առօրյա կյանքը, ձեռագրերը, գանձերը, ավանդույթները։ Հենց այդ մշակույթը պետք է պաշտպանենք եւ կարողանանք ներկայացնել աշխարհին։ Նշեմ, որ այս գիրքը լույս է տեսել նաեւ ֆրանսերենով։ Անգլերեն այն լույս տեսավ ոչ պետական միջոցներով, սակայն ֆրանսերեն թարգմանելու եւ տպագրելու համար խոհեմաբար պետական միջոցներ հատկացվեցին։ Այդ ժամանակ մեծ մասշտաբի միջոցառում էր նախատեսված՝ Երեւանում էր անցկացվելու Ֆրանկոֆոնիայի գագաթնաժողովը, որին ավելի քան 80 երկրներ էին մասնակցելու։ Այդ գիրքը նվիրվեց բոլոր պատվիրակություններին, եւ այն հայտնվեց աշխարհի գրեթե կեսում։

Աշխարհին ներկայանալու խնդիր ունենք

-Հետաքրքիր է` ինչպիսի՞ արձագանքներ եք ստացել Ձեր գրքերի վերաբերյալ:

-Գրքերի տարածման աշխարհագրությունը ես հստակ նշել չեմ կարող, քանի որ դրանք գնել եւ գնում են թե միջազգային կառույցների ներկայացուցիչներ, դիվանագետներ, թե անհատներ: Ինձ գոհացնում է, որ մասնավոր եւ պետական կառույցների համար մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության տեսանկյունից գրքերս ծառայում են իրենց նպատակին: Անկեղծ ասած` արձագանքների մասին ընդգրկուն խոսել չեմ կարող: Անգլիական մի լավ ասացվածք կա` «Պուդինգի լավ լինելու ապացույցն այն ուտելու մեջ է»: Եթե գիրքը սպառվում է, մարդիկ շարունակում են միմյանց նվիրել, իսկ մասնագետներն էլ` ուսումնասիրել, կարծում եմ` կարելի է ենթադրել, որ արձագանքները լավն են: Չնայած դա եւս բացարձակ չափանիշ չէ: Գրքերից մեկի համար շնորհանդես արել ենք, մյուսի համար՝ ոչ: Ենթադրում եմ՝ շատերը տեղյակ էլ չեն դրանց մասին: Բնականաբար, ամեն տարի չենք կարող վերահրատարակել, իսկ մեր դիվանագետների կատարած աշխատանքի շնորհիվ ոչ նյութական ժառանգության ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցակը համալրվում է (հայկական տառարվեստը, քոչարի պարը, Սուրբ Թադեի վանքի ուխտագնացությունն ավելացվել են գրքի առաջին հրատարակությունից հետո), ու նորանոր արժեքներ են ներկայացվում աշխարհին: Նյութական ժառանգության առումով խնդիրն այն է, որ առաջին հերթին պետք է կարողանանք պահպանել, վերականգնել դրանք, հետո ներկայացնել: Այսինքն` վերաբերմունքով, սրտացավությամբ պետք է ցույց տանք, որ արժեքներն անգին են մեզ համար:

-Նշեցիք, որ գրքերը վերահրատարակելը դժվար է: Այնուամենայնիվ, կա՞ նման մտադրություն ու ցանկություն՝ հաշվի առնելով, որ դրանք կարեւոր ենթատեքստ ունեն իրենց մեջ եւ կարող են մեր օգտին աշխատել միջազգային ասպարեզում:

-Արցախի մասին գիրքը վաղուց է սպառվել, իսկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում մեր ժառանգության մասին գրքի բավականաչափ տպաքանակ, կարծում եմ, դեռ կա: Բացի դրանից, նման ծավալի աշխատությունների վերահրատարակումը շատ դժվար է:

-Պրն Գաբրիելյան, ինչո՞ւ որոշեցիք գրքերը հրատարակել օտար լեզուներով, ընդհանրապես՝ որքանո՞վ են դրանք լուծում այս կամ այն խնդիրը, որ դրել եք Ձեր առջեւ:

-Ի սկզբանե իմ նպատակը մեզ մեր մասին պատմելը չէր: Քանի որ աշխարհին ներկայանալու խնդիր ունենք, աշխատությունները գրեցի օտար լեզվով: Չնայած կրկին ստիպված եմ անդրադառնալ խնդրին, որ ինքներս մեզ բավականաչափ չգիտենք, կարիք ունենք ուսումնասիրելու մեր մշակութային ժառանգությունը: Տարիներ առաջ Արցախի մասին գիրքը տպագրեցի անգլերենով, քանի որ այդ լեզվով համապարփակ աշխատություն չկար Արցախի ու մշակութային արժեքների մասին, որը կներառեր նաեւ լուսանկարներ ու դրանց առարկաների մասին ընդգրկուն տեղեկատվություն: Հուսամ` հետագայում հնարավորություն կունենանք այս գրքերը թարգմանելու այլ լեզուներով: Թե որքանով են աշխատությունները լուծել այն խնդիրը, ինչի համար ստեղծվել են, դժվար չափելի է: Որոշ աղբյուրներից լսում եմ, որ լավն են, բավական արդյունավետ են մշակութային ժառանգությունն ուսումնասիրելու տեսանկյունից, ու դրանով գոհանում եմ: Նման աշխատությունների հրատարակման դեպքում մեր թիրախը պետք է լինեն լայն տարածում ունեցող օտար լեզուները (անգլերեն, իսպաներեն, չինարեն, արաբերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն եւ այլն), որով հաղորդակցվողները մեծ թիվ են կազմում աշխարհում: Պետք է նաեւ առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնել դրանք մեր անմիջական հարեւանների լեզուներով` թուրքերենով, պարսկերենով, վրացերենով, ինչու ոչ, նաեւ ադրբեջաներենով տպագրելու անհրաժեշտությանը: Թուրքերենն ու ադրբեջաներենը գուցե ինչ-որ չափով փոխադարձաբար ճանաչելի են, թեեւ, այնուամենայնիվ, նույնը չեն: Կարծում եմ, որ իդեալական կլինի մեր մշակույթի մասին գրքերը թարգմանել հարեւանների լեզուներով: Մի կարեւոր խնդիր էլ նշեմ` պատշաճ մակարդակի թարգմանիչներ ունենալը, որոնք տիրապետում են վերը նշված լեզուներից որեւէ մեկին, էժան հաճույք չէ, ուստի ֆինանսական եւ մասնագիտական մեծ միջոցներ են անհրաժեշտ գրքերն այլ լեզուներով թարգմանելու եւ հրատարակելու համար:

Արժեքների բացահայտումը շարունակական գործընթաց է

-Արցախի Հանրապետությունում բազում են մեր ժողովրդի հազարամյակների վկա արարչական կոթողները՝ վանքեր, եկեղեցի-մատուռ-սրբատներ, կամուրջներ, ամրոցներ, ջրաղացներ։ Առավել շատ են եւ մեր դարերի պատմությունը վկայող անխոս, բայց պատմող քարե վկաները՝ շիրմաքար ու հուշաքար-խաչքարերը, տապանաքարերը, տարբեր իրադարձությունների մասին պատմող հուշակոթողները՝ մահարձաններ ու որմնախաչեր, հաղթանակների ու կառույցներ հիմնելու մասին հիշատակող կոթողներ եւ այլն։ ՀՀ ԱԳՆ-ում կա՞, արդյոք, Արցախի՝ Ադրբեջանի տիրապետության տակ անցած տարածքների, հատկապես՝ Քաշաթաղի ու Քարվաճառի շրջանների պատմամշակութային հուշարձանների ցանկը, ի՞նչ է արվում, որ թշնամին չավերի դրանք։

-Որքանով ինձ հայտնի է, ոչ թե ցանկ, այլ ցանկեր կան։ Մեկ տարի առաջ մեր կազմակերպած ցուցահանդեսում ներկայացված էր նաեւ քարտեզ, որում նշված էին հուշարձանների տեղերը։ Գիտեմ՝ նման քարտեզներ կան Մայր աթոռում, ԿԳՄՍ նախարարությունում, այլ կառույցներում։ Այնուամենայնիվ, հարց է՝ արդյոք դրանցում ամբողջացվա՞ծ են բոլոր հուշարձանները։ Ըստ տարածվող տեղեկությունների՝ հազարավոր նման հուշարձաններ են մնացել մեր հսկողությունից դուրս։

-Վերջին տարիներին ԱՀ Քաշաթաղի, Քարվաճառի եւ Հադրութի շրջաններում հայտնաբերվել են 50-ից ավելի ամրոցներ։ 2020 թ․փետրվարի 3-ին ՀՀ ԱԺ ցուցասրահներից մեկում հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի, Արտակ Գնունու, գրող-հրապարակախոս Բակուր Կարապետյանի հետ կազմակերպեցինք նորահայտ ամրոց-հուշարձանների լուսանկարների ցուցահանդես՝ «Արցախի ազատագրված տարածքների նորահայտ ամրոցները» խորագրով։ Լուսանկարների հետ կար նաեւ ուղեկից տեղեկություն տվյալ հնավայրի գտնվելու վայրի, ժամանակաշրջանի, վիճակի եւ այլնի մասին։ Տեղյա՞կ էիք այդ ցուցահանդեսի մասին։

– Եթե տեղյակ լինեի, անպայման կմասնակցեի։ Երբ պատրաստում էի Արցախի մասին վերը նշված գիրքը, տարբեր աղբյուրներից տեղեկացա մոտ 100 ամրոցների մասին, որոնց վերաբերյալ տեղեկություններ կային մինչ այդ։ Եթե ասում եք, որ հետագայում նաեւ 50-ից ավելին է հայտնաբերվել, նշանակում է՝ մեկ ու կես անգամ ավելացել է այդ հուշարձանների թիվը։ Մենք ունենք այդ հուշարձանների, դրանց պահպանման ու վիճակի մասին միջազգային հանրությանը տեղեկացնելու խնդիր։ Ունենք շատ հնավայրեր, որոնք մեզ համար, իհարկե, կարեւոր են, սակայն միջազգային հանրությանը ներկայանալի չեն՝ ոչ թե պատմամշակութային ժառանգության, պատմական արժեքի տեսակետից, այլ այն պատճառով, որ քանդված, անմխիթար վիճակում են: Միգուցե պեղվելուց հետո դառնան ավելի կարեւոր ու ներկայանալի։ Իսկ մինչ այդ կարեւոր է, որ դրանք ներկայացնենք մասնագիտական համայնքների՝ տարբեր երկրների հնագետների, մշակութային կառույցների, այլ մասնագիտական կառույցների ուշադրությանը։ Բայց դրանցով դժվար է հետաքրքրել զբոսաշրջիկներին։ Աշխարհում կան միջնադարյան կանգուն ամրոցներ, որոնք ուղղակի հիացմունք են պարգեւում, դրանց հետ «ավերակներով» դժվար է մրցակցել։ Այլ խնդիր է, որ կարողանանք առանձնացնել ներկայանալին, որոշակի վերականգնումից հետո նորերը ներկայացնել, մնացածը թողնել զուտ որպես ուսումնասիրության առարկա։ Այսինքն՝ դրանցով հնարավոր է ներկայացնել պատմություն, բայց մշակույթ ներկայացնելը դժվար է:

Մենք ստիպված ենք… ավելի պատրաստված լինել

-Արդեն 12 տարի Հայաստանի դիվանագիտական դպրոցը կադրեր է պատրաստում երկրի արտաքին քաղաքականության համար։ Ինչո՞վ է առանձնանում հայկական դիվանագիտությունը։ Կա՞ն, արդյոք, հայկական դիվանագիտության ձեւավորված ավանդույթներ։

-Մենք դեռ երիտասարդ պետություն ենք։ Չմոռանանք նաեւ, որ այս երեսուն տարվա ընթացքում ունեցել ենք տարբեր կառավարություններ, երբեմն իրարից տարբեր մոտեցումներով, եւ դրա արդյունքում էլ՝ իրարից տարբերվող թե արտաքին, թե կադրային քաղաքականությամբ։ Մինչդեռ ավանդույթների ձեւավորման համար որոշակի ժամանակ է պետք։ Կդժվարանամ ասել, թե կոնկերտ որն է հայկական դիվանագիտության առանձնահատուկ գիծը։ Թերեւս, կառանձնացնեի այն, որ հայ դիվանագետներն ի վիճակի են ավելի մեծ ծավալի եւ բազմակողմանի աշխատանք կատարել, քան շատ այլ երկրների դիվանագետները։ Մենք ստիպված ենք ավելի պատրաստված լինել։ Չէի ասի, թե այդ գիծը միայն մեզ է վերաբերում, որովհետեւ կան նաեւ այլ երկրներ, որոնց ռեսուրսները նույնպես բավարար չեն մեծ դիվանագիտական անձնակազմ պահելու համար։ Դրսում աշխատելով՝ տեսնում ենք, որ Հայաստանի դեսպանությունները, դիվանագիտական ներկայացուցչությունները միշտ չէ, որ ունեն բավարար չափով աշխատակիցներ՝ դիմագրավելու բոլոր այն խնդիրներին ու մարտահրավերներին, որոնք ծառացած են մեր առջեւ։ Կան դեսպանություններ, որոնք յուրաքանչյուր ուղղության համար մի քանի աշխատակից ունեն, իսկ մենք մի քանի ուղղության համար սովորաբար ընդամենը մեկն ենք ունենում։ Այս իրավիճակը, բնականաբար, մեր դիվանագիտության վրա ազդող հանգամանք է։

-Պրն Գաբրիելյան, ինչպե՞ս եք սկսել Ձեր դիվանագիտական կարիերան, որտե՞ղ եք ուսանել:

-Նախ ուսանել եմ Երեւանի 139 դպրոցում, այնուհետեւ՝ ԵՊՀ հայկական բանասիրության ֆակուլտետի ռոմանագերմանական բաժնում: Իմ ավարտելուց հետո այն դարձավ առանձին ֆակուլտետ: Այդ ընթացքում արդեն ինքս էի դասախոսում այնտեղ: Համալսարանից հետո ուսանել եմ ԱՄՆ-ում՝ Հյուսիսային Կարոլինա նահանգի Դեյվիդսոն քոլեջում: Հավանաբար գիտեք, որ խորհրդային շրջանում դրսում սովորելը հազվադեպ երեւույթ էր, դժվար տրվող հնարավորություն, եւ այն ինձ համար շատ կարեւոր փորձառություն էր մի շարք առումներով: Այնուհետեւ, երբ արդեն երիտասարդ դիվանագետ էի, մի քանի ամիս տեւողությամբ դասընթաց եմ անցել Վիեննայի դիվանագիտական ակադեմիայում: Կարիերայի սկզբում, բացի ԵՊՀ դասախոս լինելուց, աշխատում էի նաեւ որպես ՀՀ առաջին նախագահի պաշտոնական թարգմանիչ, այնուհետեւ տեղափոխվել եմ ԱԳՆ, որից հետո դարձել եմ ՀՀ երկրորդ նախագահի մամուլի քարտուղարը եւ համատեղությամբ՝ նաեւ թարգմանիչը: Դրանից հետո նշանակվել եմ ՀՀ դեսպան նախ Միացյալ Թագավորությունում, ապա նաեւ համատեղությամբ՝ Իռլանդիայում, իսկ 2010 թ. նշանակվել եմ Հայաստանի դիվանագիտական դպրոցի տնօրեն:

-Ասել է, թե՝ նոր սերնդի հետ շատ եք առնչվում: Որպես դիվանագետ ի՞նչ կարեւոր հաղորդագրություն ունեք երիտասարդներին, եւ այդ առումով ի՞նչ առաքելություն ունի դպրոցը:

-Այո, դասավանդել եմ ԵՊՀ-ում, մինչեւ վերջերս` նաեւ Սլավոնական համալսարանում: Դիվանագիտական դպրոցում չեմ դասավանդում, միայն զբաղվում եմ վարչական, ղեկավարման հարցերով: Ուրախությամբ պետք է նշեմ, որ դպրոցն ունի շատ լավ պատրաստված անձնակազմ, որի շնորհիվ կարողանում ենք լիովին լուծել մեր առջեւ դրված խնդիրները, որոնք ինքներս ենք անընդհատ ավելացնում: Դիվանագիտական դպրոցի պաշտոնական կայքում տեղադրված է մեր կանոնադրությունը, որում առանձնացված են դպրոցի առաքելություններն ու նպատակները` երիտասարդ դիվանագետների պատրաստում, համապատասխան գիտելիքներով օժտում, դիվանագետների եւ այլ պետական ծառայողների վերապատրաստում: Դրանք սահմանված պաշտոնական առաքելություններն ու նպատակներն են: Բայց ես դուրս կգայի պաշտոնական այդ ձեւակերպումներից՝ ասելու համար, որ առաջին հերթին մեր առաքելությունն է երիտասարդ գործընկերներին փոխանցել գիտելիքներ, մասնագիտական հմտություններ ու խրախուսել, որ նրանք մտածեն: Որպեսզի կարողանան իրենց ստացած գիտելիքների շնորհիվ պատկերացնել եւ մեր, եւ մեր գործընկերների, եւ մրցակիցների կամ հակառակորդների շահերը: Սա էլ, իր հերթին, կնպաստի՝ առավել խորը գիտակցելու մեր շահը եւ ճիշտ ձեւով պաշտպանելու, առաջ մղելու այն: Այսինքն՝ ոչ միայն հաղորդենք գիտելիքներ, այլեւ օժտենք նրանց համապատասխան կարողություններով:

Որպես երկրորդ կարեւոր առաքելություն՝ կնշեի արդեն որոշակի գիտելիքներ ու աշխատանքային փորձ ունեցող մասնագետների հմտությունների պարբերական թարմացումը, նրանց նոր գիտելիքների հաղորդումը, ավելի մրցունակ դարձնելը, մասնագիտության բարձրագույն կետում պահելը: Պետք է գիտակցել, որ աշխարհն այսօր խիստ մրցակցային է` վայրկենական հակազդելու միտումով, տեխնոլոգիական հնարավորություններն ու հմտությունները բազմաթիվ են, գիտելիքների ստացման աղբյուրները` ծով: Այդ բազմազանության մեջ պետք է կարողանալ հստակ կողմնորոշվել, զարգացնել բանակցային կարողություններն այնպես, որ դաշնակիցների ու հակառակորդների հետ ճիշտ հաղորդակցվելու շնորհիվ կարելի լինի իրացնել սեփական ազգային շահը:

-Կա՞ հստակ վիճակագրություն, թե որքան մասնագետ է պատրաստվել եւ վերապատրաստվել այստեղ:

-Իհարկե, նման վիճակագրություն ունենք: Դպրոցի ստեղծման առաջին տարվանից ի վեր դիվանագիտական կադրերի պատրաստման ծրագրի համար ունեցել ենք 1000-ից ավելի դիմորդներ, շուրջ 250 շրջանավարտներ, որոնցից մոտ 130-ն անցել են աշխատանքի ԱԳՆ-ում: Իսկ ինչ վերաբերում է վերապատրաստման ծրագրերին, ապա այդ առումով գերազանցել ենք նախորդի ցուցանիշները: Դիվանագիտության դպրոցը գործում է արդեն 12 տարի, ու հասցրել ենք անգամ մեր պատրաստած երիտասարդ դիվանագետներին վերապատրաստել:

-Կպատմե՞ք դիվանագիտական դպրոցի հետագա անելիքների ու ծրագրերի մասին:

-Դպրոցի հետագա անելիքները բխում են մեր ամրագրված պարտականություններից: Ինչպես նշեցի, իրականացնում ենք երիտասարդ դիվանագետների պատրաստման, պետական պաշտոնյաների եւ դիվանագետների, լրագրողների, հյուպատոսական ծառայողների վերապատրաստումների ծրագրեր, իրականացնում ենք նաեւ օտար լեզուների դասընթացներ, որոնց քանակը վերջին տարիներին աճել է: Անցյալ տարի առաջին անգամ իրականացրել ենք օտարերկրյա դիվանագետների վերապատրաստում: Այս տարի առաջին անգամ վերապատրաստման ծրագրեր իրականացրինք նաեւ արարողակարգի աշխատակիցների ու տարբեր գերատեսչություններում աշխատող մասնագետների համար: Մեր հետագա ծրագրերն ու նպատակներն անընդհատ աճում են, անձնակազմը` մնում անփոփոխ: Այսինքն՝ աշխատում ենք բավական ծանրաբեռնված գրաֆիկով:

Մենք ինքներս էլ մեր ոլորտում անընդհատ փորձում ենք կատարելագործվել: Ունենք կայքեր, շտեմարաններ, տարատեսակ հարթակներ ուսանողների, դասախոսների, ընթերցողների եւ այլոց համար, որոնք ինքներս ենք մեր ջանքերով ստեղծել: Միգուցե դիվանագիտական դպրոցի պաշտոնական կայք ունենալը մեզնից ակնկալվել է, որը, իհարկե, ունենք եւ պարբերաբար թարմացնում ենք, սակայն մնացած ամեն ինչը մեր նախաձեռնությունն է: Ունենք ամբողջովին թվայնացված գործավարություն, որն իրականացնում ենք դպրոցի անմիջապես ստեղծման ժամանակից սկսած: Տեղեկությունների այդ հսկայական աղբյուրներն ստեղծվել են մեր անձնակազմի ջանքերի, լրացուցիչ աշխատաժամանակի եւ պատրաստակամության շնորհիվ: Կառանձնացնեի մեր կողմից ստեղծված այն կայքը, որն ամփոփում է Հայաստանի բոլոր դիվանագիտական ներկայացուցիչների մասին տեղեկատվությունը` 1918 թվականից մինչեւ մեր օրերը: Տեղեկատվությունը թարմացվում է ամենօրյա հաճախականությամբ: Հսկայական աշխատանք է արվել:

Ճիշտ եմ համարում խոսել արդեն իրականացրած ծրագրերի մասին, այլ ոչ դեռեւս չարված գործերի, քանի որ գաղափարներ, մտքեր շատ կան, որոնք պետք է կյանքի կոչվեն:

-Իսկ ինչպե՞ս առաջացավ հայկական դիվանագիտության ներկայացուցիչների մասին կայք ստեղծելու գաղափարը:

-Աշխատանքային գործունեության ընթացքում շատ հաճախ ես բախվում ճշգրիտ տեղեկատվության պակասի հետ: Ինքդ պետք է ստանձնես այդ բացը լրացնելու առաքելությունը, քանի որ ուրիշը դա չի անի: Նկատել էի, որ չկար ամփոփ տեղեկատվություն Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչների մասին, իսկ եղած չնչին քանակի նյութերն էլ համակարգված չէին եւ պատշաճ ուշադրության չէին արժանանում: Դեռ ինչ-որ չափով հասկանալի է, որ բավարար տեղեկատվություն չկար առաջին եւ երկրորդ հանրապետությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչների մասին, սակայն զարմանալի էր երրորդ հանրապետության այս ոլորտի գործիչների մասին տեղեկատվության գրեթե լիովին բացակայությունը: Ավելի նոր ժամանակների գործիչներին ես անձամբ էի ճանաչում, ուստի այսօրինակ կայքի ստեղծումն ինձ համար դարձավ պարտականություն: Ունենք դիվանագիտական արդեն մեծ անձնակազմ, որը փոխվում է սերնդեսերունդ: Եթե ժամանակին չնախաձեռնեի այս գործը, ցավոք, չէինք հասցնի շատ գործիչների անդրադարձ կատարել: Այդ ամբողջը մեր պետության ու պետականության պատմությունն է: Այսօր մեր երկրում անելու գործ չափազանց շատ կա, ուստի բոլորս պետք է լծվենք այդ կարեւոր առաքելության իրականացմանը: Մեծ ծավալի աշխատանք ունենք անելու:

Մարիամ ԱՎԱԳՅԱՆ

Լուսինե ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ

Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ

Իշխան ՔԻՇՄԻՐՅԱՆ