Երկրի համար բախտորոշ նշանակություն ունեցող դժվարին, ծանր ժամանակներում արցախցիները նշեցին Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության օրը, որը համընկնում է անկախության համաժողովրդական հանրաքվեի ընդունման տարեդարձի հետ… Չնայած հակառակորդի կողմից Արցախի ժողովրդի նկատմամբ շարունակվող թշնամական հռետորաբանությանը, գրեթե ամեն օր դրսեւորվող հանցավոր, սադրիչ գործողություններին եւ ահաբեկչությանը, մարդիկ չեն վհատվում՝ վստահ լինելով, որ իրենց պայքարն արդար է, ընտրած ուղուց չեն հրաժարվելու ու ամեն գնով պաշտպանելու են հայորդիների արյամբ ձեռք բերված բարձրագույն արժեքը՝ անկախությունը:
Արցախյան շարժման ակտիվ մասնակից, 1991-1995 թթ. ՀՀ Գերագույն խորհրդի, իսկ 1995-2000 թթ.՝ ԱԺ պատգամավոր Սլավիկ Առուշանյանը 1991 թ. դեկտեմբերյան հանրաքվեն համարեց «Ղարաբաղյան շարժման, ազգային-ազատագրական հեղափոխության տրամաբանական շարունակություն»: «Դեռեւս 1990 թ. օգոստոսի 23-ին անկախության հռչակագիր ընդունվեց Հայաստանի Հանրապետությունում: Այն ժամանակ մենք՝ ՀՀ ԳԽ արցախցի պատգամավորներս, մասնակցում էինք այդ գործընթացներին: Հարցը դրված էր այսպես՝ վերամիավորում մայր Հայաստանի՞ն, թե՞ առանձին պետություն: Քաղաքական նպատակահարմարությունից ելնելով՝ մեր ղեկավարությունը գտավ, որ անկախ պետականություն հռչակելն ավելի ճիշտ է, քանի որ ադրբեջանցիներն անվերջ շահարկում էին արցախահայության՝ Հայաստանին վերամիավորվելու պահանջը: Դեկտեմբերի 10-ին անցկացված հանրաքվեն այդ ընտրության վկայությունն էր»,- ասում է Ս. Առուշանյանը:
Նրա խոսքով՝ Ադրբեջանը ոչ մի կերպ չէր ցանկանում համակերպվել ինչպես Հայաստանին վերամիավորվելու, այնպես էլ Ղարաբաղի անկախության գաղափարին. «Իրավիճակը բավական ծանր էր, մյուս կողմից էլ՝ ադրբեջանական բռնություններին ականատես մեր ժողովրդին այլեւս պետք չէր համոզել, որ անհնար է մնալ Ադրբեջանի կազմում, քանի որ ամեն ինչ տանում էր դեպի սպիտակ ցեղասպանություն, դեպի բնաջնջում: Համոզված էինք, որ պատերազմն անխուսափելի է. Խորհրդային Միության փլուզման համապատկերին անիշխանության պայմաններում ադրբեջանցիները ձգտում էին հարցը լուծել՝ արցախցիներին միանգամից դուրս մղելով իրենց բնօրրանից: Այդ օրերին ավելի շատ զբաղված էինք ինքնապաշտպանության հարցերի համակարգմամբ: Համապատասխան ամրացումներ կատարեցինք, անընդհատ վերահսկում էինք իրավիճակը, որպեսզի ընտրական հանձնաժողովները կարողանային լիարժեք աշխատել»:
Զրուցակցիս կարծիքով՝ հանրաքվեն բարոյական համոզիչ հաղթանակ էր արցախցիների համար. «Մեր ժողովուրդն աշխարհին ապացուցեց, որ ազատագրական պայքարը սոսկ մի քանի հոգու ցանկություն չէ. այն համաժողովրդական է իր բնույթով, որ Ադրբեջանի կազմից դուրս գալը ողջ արցախահայության վաղեմի երազանքն է: Այդ հանրաքվեին մասնակցելու քաջություն ունեցան արտասահմանյան մի շարք դիտորդներ, ովքեր իրենց կարծիքն անկաշկանդ արտահայտում էին ԼՂՀ սահմաններից դուրս՝ մանրամասնելով այն իրողությունները, որոնց ականատեսն են եղել: Արցախն աստիճանաբար սկսեց ճանաչելի դառնալ աշխարհին»:
Ի պատասխան այն հարցի, թե, որպես շարժման առաջամարտիկ, իրեն ավելի հոգեհարազատ էր «Միացում» կարգախոսը, սակայն 1991-ին ինչո՞ւ այդ կարգախոսից անցան անկախության գաղափարին: Ս. Առուշանյանը նշեց. «Պետք է ասեմ, որ ես միացման կողմնակից չեմ եղել: Երբ 1988 թ. հունվարին մեր պատվիրակությունը պատրաստվում էր մեկնել Մոսկվա, ես նույնպես պատվիրակության կազմում էի: Երեւանում հավաքվեցինք Զարեհ Մելիք-Շահնազարյանի բնակարանում: Այնտեղ էին Սերո Խանզադյանը, Բագրատ Ուլուբաբյանը, Զորի Բալայանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Վաչե Սարուխանյանը: Այն ժամանակ մեզ հետ էր եւ Արթուր Մկրտչյանը: Քննարկում էինք, թե Մոսկվայում ինչ հարցեր պիտի բարձրացնենք: Զ. Բալայանն առաջարկեց միացման հարցից սկսել, որին ներկաները հավանություն տվեցին: Ես նրանց հետ չհամաձայնեցի՝ պնդելով, որ անհրաժեշտ է առաջին հերթին դնել Ադրբեջանի կազմից դուրս գալու հարցը: Այն կարծիքին էի, որ եթե ցանկացած քրիստոնեական պետության հետ էլ միացնեին, չպիտի դեմ արտահայտվեինք: Հարցը պետք է լուծվեր էվոլյուցիոն ճանապարհով, ասել է թե՝ նախ պետք է դնել անջատման խնդիր եւ հետո միայն մտածել միացման մասին: Քննարկման ժամանակ իմ առաջարկությունը չընդունվեց, բայց արդեն Մոսկվայում, երբ ընդունելության էինք գնացել Կենտկոմ, պայմանավորվել էինք, որ քաղաքական հարցը ես ներկայացնեմ: Շատ հստակ էի հարցը դրել. եթե Հայաստանին միանալը հնարավոր չէ, ապա մենք համաձայն ենք, որ միացնեն Խորհրդային Միության սլավոնական հանրապետություններից որեւէ մեկին, միայն թե Ադրբեջանի կազմից դուրս լինեինք: Ես ասացի, որ նույնիսկ ավելի նպատակահարմար է, որ Ղարաբաղը վերցվի խորհրդային կենտրոնական իշխանությունների ուղղակի ենթակայության ներքո: Այդպես արտահայտվեցի, որպեսզի Կենտրոնում պարզ լիներ, որ մենք այլեւս Ադրբեջանի կազմում անհնար ենք համարում մեր գոյությունը, եւ որպես գլխավոր փաստարկ՝ առաջին հերթին վկայակոչեցինք Ղարաբաղի հայաթափման ադրբեջանական քաղաքականությունը»:
Ս. Առուշանյանի հավաստմամբ՝ ինքն սկզբնական շրջանում եղել է անջատման կողմնակից, բայց քանի որ Շարժման բոլոր հեղինակավոր ղեկավարներն այդ պահին միացում էին առաջարկում, ուստի նրանց հետ համաձայնել է: «Ավելի ուշ բոլորը եկան այն եզրահանգման, որ նախեւառաջ պետք է անջատվել Ադրբեջանից: Պատահական չէ, որ ժողովուրդն «ան-ջա-տում» էր վանկարկում»,- խոսքն այսպես ընդհանրացրեց զրուցակիցս:
