Վերջին շրջանում, մասնավորապես 44-օրյա պատերազմից հետո շուրջ մեկ տասնյակ պատմագիտական գրքեր, աշխատություններ են հրատարակվել Արցախի մի շարք բնակավայրերի վերաբերյալ, որոնք հեղինակել են ինչպես գիտական շրջանակներում հայտնի, այնպես էլ գրական նախասիրությունների տեր անձինք: «Թղթին հանձնելով» հայրենի բնօրրանի, հարազատ ծննդավայրի մասին ունեցած պատմություններն ու հիշողությունները, հերոսական դրվագները, ավանդույթներն ու սովորությունները՝ նրանք փորձում են արժեւորել դարեր շարունակ հինավուրց պատմական հողի վրա ապրող ու արարող արցախցու նկարագիրը, դժվարություններն ու փորձությունները հաղթահարելու, հրոսակներին դիմակայելու եւ ամեն գնով Արցախը հայ պահելու ժողովրդի կամքը, սերունդներին պատմել այն հոգեւոր, պատմամշակութային արժեքների մասին, որոնք քաջարի հայորդիների հերոսական պայքարի, նրանց կյանքի ու արյան գնով պահպանվում են, իսկ մի մասը շարունակվում է բռնագրավված մնալ թշնամու կողմից: Ուշագրավ է հատկապես այն, որ թախիծով շղարշված բոլոր պատմություններն ավարտվում են լավատեսությամբ եւ լուսավոր երանգներով՝ չկորցնելով հավատն Արցախի ապագայի, նրա վաղվա օրվա նկատմամբ:
Նման մտորումների եւ խորհրդածությունների առիթն ինձ ընձեռեց հասարակության շրջանում հարգանք եւ հեղինակություն վայելող մտավորականներից մեկը՝ վաստակավոր իրավաբան Վլադիմիր Հովսեփյանը, ով, ի դեպ, գիտական մի շարք աշխատությունների հեղինակ է: Այս անգամ նրա հետաքրքրությունների եւ մտահոգությունների հասցեատերը հարազատ ծննդավայրն է՝ Թաղավարդ պատմական գյուղը, որի մասին հիշատակվում է հայ հին պատմիչների եւ հոգեւորականների կողմից: 44-օրյա պատերազմից հետո, դաժան ճակատագրի բերումով, Արցախի մի շարք բնակավայրերի թվում ողբերգական իրադարձությունների հորձանուտում է հայտնվել նաեւ այն:
Գիրքը, որ «Հայրենականչ. Վիրավոր Թաղավարդ» խորագիրն է կրում, հրատարակության է երաշխավորել Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի արեւելագիտության ինստիտուտի գիտական խորհուրդը: Խմբագիր, հրապարակախոս Միքայել Հաջիյանը, ում երկու զավակները՝ Նորայրն ու Երվանդը, հերոսաբար նահատակվել են արցախյան ազատամարտում, իրավացիորեն յուրօրինակ հանրագիտարան է կոչել աշխատությունը, որ նվիրված է Վարանդա գավառի հինավուրց Թաղավարդ բնակավայրի անցյալին ու ներկային:
Դատելով գրքում տեղ գտած բաժիններից եւ ծանոթագրություններից՝ դժվար չէ համոզվել, որ հեղինակի ուսումնասիրությունների շրջանակը բավական լայն է, բազմաշերտ եւ ընդգրկուն: Նրա տեսադաշտում են գյուղի պատմությունը՝ հին ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը, պատմամշակութային հուշարձանները, վանքերն ու մատուռները, հին սրբավայրերը, ժողովրդի կենցաղն ու սովորությունները, Մեծ հայրենականի, արցախյան պատերազմների արհավիրքները, Թաղավարդից սերված նշանավոր մարդիկ, հայրենիքի համար իրենց կյանքը զոհած համագյուղացիները… Եվ այս ամենի մասին Վ. Հովսեփյանը պատմում է փաստերին եւ իրողություններին քաջատեղյակ հեղինակի գեղարվեստական հնչեղ, համեմված խոսքով, ուշագրավ նկարագրություններով, որդիական սիրով, ցավով եւ տառապանքով:
«Անվիճելի է, որ Արցախի գյուղերի լուսաբանման գործընթացը՝ պատմաաշխարհագրական եւ լեզվաբանական նրբությունների առումով, չափազանց պատասխանատու գործ է, եւ դրանով զբաղվողները պետք է ունենան մասնագիտական անհրաժեշտ գիտելիքներ, լիարժեք տիրապետեն նյութին: Տարիների ընթացքում հավաքելով հավաստի նյութերի որոշակի պաշար եւ ուսումնասիրելով Թաղավարդ բնակավայրին առնչվող արխիվային նյութերը մեր պատմագիրների արձանագրությունները, գրողների, տարեց համագյուղացիների, նշանավոր մարդկանց հիշողությունները՝ սկիզբ առած գյուղի անվան ստուգաբանությունից մինչեւ վերջին իրադարձությունները, ընդհուպ՝ 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին թշնամու սանձազերծած ագրեսիան՝ իր ծանր հետեւանքներով՝ փորձել եմ ընթերցողներին ներկայացնել խոցված ու վիրավոր ծննդավայրիս անցյալն ու ներկան, որ բարբարոս թուրքի «կամքով» տխուր ճակատագրի արժանացավ՝ դաժանաբար կիսվելով երկու մասի… Դժվար է հաշտվել այս իրողության հետ»,- խոստովանում է հեղինակը եւ համոզմունք հայտնում, որ աշխարհն անարդարությունների նկատմամբ աչք չի փակի, Արցախի բռնազավթված բնակավայրերը կազատագրվեն…
Անդրադառնալով գյուղի կորսված արժեքների եւ հնությունների ճակատագրին, Վ. Հովսեփյանը ափսոսանքով է նշում, որ «հայտնի իրադարձությունների» հետեւանքով բացառիկ շատ նյութեր «թաքնված են հողի տակ, մի մասն էլ անհասկանալի պատճառներով Բաքվի, Մոսկվայի, Թեհրանի եւ մի շարք քաղաքների արխիվային պահոցներում են, բնականաբար, կարոտ մասնագիտական հետազոտման»…
Ողբերգական համարելով հարազատ գյուղի մի մասի կորուստը՝ Վլադիմիր Հովսեփյանն արձանագրում է, որ չնայած Թաղավարդի հերոս զավակների անկոտրում կամքին եւ դիմադրությանը, անհավասար ուժերի պատճառով այն «կիսված է»: Ցածրադիր գոտում գտնվող Կալեր թաղամասը մեր ձեռքին է, իսկ վերին Թաղավարդը, որտեղ զինված ասկյարներն են վխտում, մնացել է «փշալարերից այն կողմ»: Բարձունքում նախնիների գերեզմանոցն է, հին վանքերն ու եկեղեցիները, սրբավայրերը՝ միջնադարյան խաչքարերով, կուսական անտառներով ու մշտակարկաչ սառնորակ աղբյուրներով: Եվ կորստի ցավը խեղդելով՝ հեղինակն ահազանգում է, որ թշնամին արդեն պղծած եւ ավերած կլինի գյուղի պատմամշակութային հուշարձանները: «Ոչնչացրած կլինի հին խաչքարերը, վանքերի ու եկեղեցիների ճակատից, անկասկած, քերվել են հայկական արձանագրությունները, որպեսզի դրանք հետագայում աղվանական հուշարձանների վերածվեն»,- տագնապը չի թաքցնում նա:
2020 թ. հոկտեմբերի 23-ին ադրբեջանցիները՝ վարձկան ահաբեկիչների հետ ծանր հրետանիով պաշարել էին Թաղավարդը, եւ ծանր մարտեր էին ընթանում մատույցներում: Գյուղի պաշտպանների հետ կենաց եւ մահու կռիվ էին տալիս Թալիշի 2-րդ եւ պաշտպանության բանակի կենտրոնական պաշտպանական շրջանի գումարտակները, Մարտակերտի աշխարհազորայինները: Անհավասար մարտերում թշնամուն հաջողվեց ճեղքել մեր պաշտպանությունը: Ռազմագործողությունների ժամանակ հայկական կողմը 49 զոհ եւ 101 վիրավոր տվեց: 44-օրյա պատերազմում 14 թաղավարդցի նահատակվեց, 18 հոգի տարբեր աստիճանի ծանր վիրավորում ստացան, ու այսօր մխում են հաշմանդամ դարձած տղաների վերքերը…
«Պատերազմի ավարտից երկու տարի է անցել: Չնայած վիրավոր է Թաղավարդի սիրտը, սակայն այն շարունակում է բաբախել»,- գրում է Վ. Հովսեփյանը: Կալերի հատվածում վերացվում են ավերածությունները: Ասֆալտապատվել է գյուղամիջյան ճանապարհը: Վերականգնվել են ենթակառուցվածքները, պետական միջոցներով նորոգվել պատերազմից տուժած տները: Երեխաները դպրոց են հաճախում եւ թշնամուց ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա գտնվող մարզադաշտում, արհամարհելով բարձրախոսներից հնչեցվող ահաբեկչական ձայները, շարունակում են խաղալ ու երազել…
«Հուսանք՝ կգա հատուցման ժամը: Կգա մի օր, երբ գերության մեջ գտնվող Արցախի բոլոր բնակավայրերը, այդ թվում՝ Թաղավարդ գյուղի բարձրադիր մասը թշնամուց կազատագրվեն: Տարագիր բնակիչները, ովքեր հարկադրաբար դեգերում են աշխարհով մեկ, ձեռք ձեռքի տված կվերադառնան իրենց հայրենի օջախները, եւ նոր գիրք կգրվի թաղավարդցիների մասին»,- ընթերցողի հետ իր լավատեսությունն է կիսում Վ. Հովսեփյանը:
Դավիթ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
Ստեփանակերտ
