Հայոց մեծ եղեռնի լուսանկարիչը

«Վերջին օրերս բազմաթիվ լուսանկարներ եմ արել: Ինձ պատմում են, թե Ջեմալ փաշան՝ Սիրիայի դահիճը, մահվան սպառնալիքով արգելել է գաղթականների ճամբարներում լուսանկարելը: Սոսկումի եւ մեղադրանքի պատկերները ես թաքցրել եմ գոտուս տակ: Մեսքենեի եւ Հալեպի ճամբարներում հավաքեցի բազմաթիվ աղերսագրեր, որ պահել եմ ուսապարկիս մեջ, որպեսզի հասցնեմ Կոստունդնապոլսի ամերիկյան դեսպանատուն, քանի որ փոստով անհնար էր դրանք ուղարկել: Ես վայրկյան անգամ չեմ կասկածում, որ սրանով խիստ դավաճանական քայլ եմ կատարում, բայցեւայնպես այդ թշվառներին գեթ փոքր-ինչ օգնած լինելուս գիտակցումը համակում է ինձ ավելի մեծ երջանկության զգացումով, քան որեւէ այլ բան…»:

Արմին ՎԵԳՆԵՐ

Օսմանյան Թուրքիայի դաշնակից եւ հայոց ցեղասպանությանը մեղսակից Գերմանիայի որոշ գործիչներ, ականատես լինելով սեփական բնօրրանում հայերի բնաջնջման զարհուրելի տեսարաններին, անհնարին ջանքեր գործադրեցին հայության սպանդը կասեցնելու համար: Այդ գործիչներից էր Արմին Վեգները, ով Առաջին աշխարհամարտի տարիներին որպես գերմանական սանիտարական ծառայության սպա ծառայում էր Միջագետքում: Ծառայության ընթացքում, անտեսելով թուրքական իշխանությունների սպառնալիքներն ու հարուցած արգելքները, պայուսակում բժշկական միջոցների տակ թաքցրած լուսանկարչական ապարատով կարողանում է ժապավենի վրա վերցնել պատկերներ՝ հայերի կոտորածների, հյուծված ու մեռնող գաղթականների, մահվան ճամբարների տեսարաններով: Նպատակ ունենալով հրավիրել Գերմանիայի հանրության ուշադրությունը անսանձորեն կատարվող բարբարոսությունների վրա, ազնվարյուն բուժակ-սպան այդ լուսանկարների մի մասն ուղարկում է գերմանական մամուլին, հանրային գործիչներին, սակայն գերմանական իշխանությունները խոչընդոտում են դրանց հրապարակմանը: Ավելին, 1918 թ. արիասիրտ գերմանորդին ձերբակալվում է: Վճիռը՝ վերադարձնել իր երկիր, իսկ նրա ձեռամբ արված ավելի քան 2000 լուսանկարների մեծ  մասը բռնագրավվում եւ ոչնչացվում է: Այդուհանդերձ, բուժակին հաջողվում է որոշ լուսանկարների ապակե նեգատիվներ, գոտու մեջ թաքցրած, դուրս բերել հայակեր բորենիների կայսրությունից:

Պատերազմի ավարտից հետո՝ 1919 թ. Վեգները դասախոսություններով հանդես է գալիս Գերմանիայի քաղաքներում, պատմում անապատներ քշված եւ կոտորածների ենթարկված տասնյակ հազարավոր հայերի ոչնչացման ու տառապանքների մասին: Նույն թվականին հրապարակում է բաց նամակ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնին («Կտակ անապատում»), որը թարգմանվել է ֆրանսերեն, անգլերեն, իտալերեն, իսպաներեն: Նամակում խստագույնս դատապարտում է երիտթուրք ոճրագործներին՝ վեր հանելով ցեղասպանությունը վերապրած հայերին բարոյական եւ նյութական օգնություն ցուցաբերելու, բռնի իսլամացած հազարավոր հայերի քրիստոնեությանը դարձի բերելու, հայրենի տները վերադարձնելու եւ կորցրած ունեցվածքի դիմաց  փոխհատուցում ստանալու իրավունքի հարցերը: Նամակում Վեգները փաստերով հաստատում է թուրք կառավարողների ծրագրած հայկական ցեղասպանությունը եւ խարազանում արեւմտյան պետություններին՝ որպես մեղսակիցների: «1915 թվականի գարնանը,- գրել է նա,- երբ թուրքական կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ երկու միլիոն հայերի՝ երկրի երեսից ջնջելու իր հրեշավոր ծրագրի իրականացմանը, չկար մեկը, որ խանգարեր… խելագարված հանցագործների գործողությունները…»:

Վեգները գրի էր առել մահվան ճամբարներում իր տեսածն ու ապրածը: Հետագայում այդ ամենը՝ լուսանկարների զուգորդմամբ, հրատարակվում է նրա «Անվերադարձ ճանապարհ» գրքում:

1921 թ., Բեռլին: Եղեռնատես արորդին, որպես վկա, ներկա է լինում հայ պաշտամունքներից մեկի՝ Թալեաթ կոչված բորենուն շանսատակ արած Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությանը, հավաքում սղագրված նյութերը, գրում առաջաբան («Արդար վճիռ») եւ հրատարակում առանձին գրքով՝ «Թալեաթ փաշայի դատավարությունը» (1921 թ.): Մեկ տարի անց լույս է տեսնում Վեգների «Ճիչ Արարատից» գրքույկը, որում ներկայացնելով Զմյուռնիայի կոտորածները, վերստին դատափետում է Թուրքիայի կառավարող շրջանների հայատյաց քաղաքականությունը, արեւմտյան երկրների հանցավոր անտարբերությունը:

1933 թ., Գերմանիայում ֆաշիստների իշխանության գլուխ գալուց հետո, Հիտլերին ուղղված բաց նամակում հայոց եղեռնի սարսափների ականատես Վեգները դատապարտում է հրեական կոտորածները: Հետեւանքը՝ դատապարտվում է եւ ընկնում համակենտրոնացման ճամբար: 1934-ին կարողանում է փախչել Գերմանիայից եւ տեւական զրկանքներից ու չարչարանքներից հետո հաստատվում Հռոմում՝ Պերսի Էքշտայն անվան տակ:

Հայերիս մեծ բարեկամը մեկն է 250 այն գրողներից ու գործիչներից, որոնց գրքերն արգելվել եւ այրվել են ֆաշիստական Գերմանիայում: Իսկ նա գրել է բանաստեղծություններ, պատմվածքներ, էսսեներ, նովելներ, ճանապարհորդական նոթեր, որոնց բնորոշ են մարդասիրությունը, եղբայրության գաղափարը, որեւէ ազգի հալածանքի մերժումը: Բանաստեղծությունների առաջին գրքույկը հրատարակվել է դեռեւս դպրոցական տարիներին: 1910-ին լույս է տեսել նրա «Արձակ բանաստեղծություններ» ժողովածուն: Հիշատակենք բանաստեղծ Արմին Վեգների մյուս ժողովածուները՝ «Երկու քաղաքների միջեւ», «Լսիր իմ խոսքը, Աննա Մարիա», «Քաղաքների դիմապատկերը», «Հազար նպատակներով փողոցը»՝ չափածո գրքեր, որոնցով գերմանական գրականություն է բերել մեծ քաղաքի թեման: Այդ թեման շոշափված է նաեւ գրողի լավագույն վեպերում՝ «Խոստովանություն», «Մոնի կամ աշխարհը ներքեւից»: Նրան հետաքրքրել է նաեւ արեւելյան թեման, որն ինքն առաջինն է ներկայացրել առանց վարդագույն երանգավորումների՝ «Երանության տանը», «Պատանի Հուսեյնը», այլ պատմվածքներ: Վեգների ստեղծագործական ժառանգության մեջ զգալի տեղ են գրավում ճանապարհորդական նոթերը՝ «Աշխարհների խաչմերուկում», «Պատվի առնել», «Մեքենաները տափաստանում», «Որս հազարամյա երկրում»:

1927 թ. խորհրդային կառավարության հրավերով Վեգներն իր կնեջ՝ արձակագիր Լ. Լանդաուի հետ այցելել է Մոսկվա, մասնակցել ռուսական հեղափոխության 10-րդ տարեդարձի հանդիսավոր արարողություններին, եղել Հայաստանում, հանդիպել իր հին բարեկամներին՝ Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանին, Հակոբ Զորյանին, որոնց հետ ծանոթացել-մտերմացել էր 1918-1920 թթ. Բեռլինում: Երեւանի համալսարանում դասախոսություններ է կարդացել գերմանական նորագույն պոեզիայի եւ հին Հունաստանի թատրոնի ու թատերգության մասին, նյութեր հավաքել հայերի մասին եռերգություն գրելու նպատակով: Նախաձեռնությունը, սակայն, մնացել է անավարտ՝ տպագրվել է մի հատված միայն՝ «Պատանի Ադամը» վերնագրով: Վեգների երկրորդ այցը Հայաստան 1968-ին էր. այցելել է Եղեռնի հուշահամալիր, հյուրընկալվել ընկերների օջախներում, սքանչացել վերհառնած հայության նվաճումներով:

Հարազատ դարձած հայությունն ու Հայաստանը հետաքրքրել են նրան մինչեւ իր ապրած օրերի վերջը: Հանդես է եկել մեզ ու մեր երկրին վերաբերող հոդվածներով, էսսեներով, հուշերով: 1972 թ. 86-ամյա ասպետ-ծերունին Միացյալ Նահանգների տարբեր քաղաքներում լուսանկարների ցուցադրումով զեկուցումներ է կարդացել Հայաստանի մասին:

Երկրորդ այցին Հայաստան ու Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր, մեզ համար խնկելի անուն դարձած մեծ գերմանացին գրելու էր. «Ծնկի եկա անգերեզման հայերի հավիտենական կոթողի առջեւ ու խոնարհվեցի նահատակների հոգին խորհրդանշող անմար կրակի առաջ: Աչքերիս առջեւով անցան անապատի վրանները, սովահար մանուկները, համաճարակի զոհերը: Քչերը կարող են հասկանալ իմ ապրումները…»:

1978 թ. Հռոմում 92 տարեկան հասակում վախճանված Արմին Վեգների գերեզմանից 1996 թ. բերված մի ափ հողն ամփոփված է Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրի Հուշապատի մեջ: Այցելելիս՝ չմոռանանք խոնարհվել հայոց ճակատագրով ապրած գրողին, ասպետ սպա-բուժակին, խիզախ լուսանկարչին, ով մարդկությանն ի ցույց արեց հայոց մեծ ոճրագործությունը…