«Ճիշտ է, մինչեւ Մալխասյանցի քառահատորը հայ բառարանագրությունը հարուստ փորձ ուներ, բայց եղածները ընդգրկուն չէին, մինչդեռ այս քառահատորն իր տեսակի մեջ առաջինն էր. ընդգրկում է գրաբարի, միջին հայերենի, նոր գրական լեզվի (արեւելահայ եւ արեւմտահայ տարբերակներով), հին ու նոր փոխառյալ, ինչպես նաեւ բարբառային շատ բառեր, չեն անտեսվել մինչ 1940-ը գործածված նորաբանությունները: 2380 տպագիր եռասյուն էջերից բաղկացած քառահատորը մեր 1500 տարվա բառապաշարի ընդգրկումն է՝ 120 հազար բառահոդվածով եւ դարձվածային միավորներով: Բառերի քերականական նշումների ու բացատրությունների հետ միաժամանակ բերվում են տվյալ բառերի հոմանիշներն ու հականիշները՝ վկայված օրինակներով: Ինչպես այս բառարանի համար հիմք եղան «Նոր Հայկազյանը» եւ եղած մյուս բառարանները, այնպես էլ այս քառահատորը հիմք հանդիսացավ իրենից հետո կազմված բառարանների…»:
Խաչիկ ԲԱԴԻԿՅԱՆ, դոկտոր, պրոֆեսոր
Մանավանդ երանելի այն ժամանակներում, երբ ոգու սովը խորթ էր մեր հոգիներին, եւ դասականների հատորյակներն ունենալու համար անգամ գիշերային հերթեր էին գոյանում գրախանութների դռների առջեւ, յուրաքանչյուր գրասեր հայի տանը կարելի էր տեսնել նաեւ մեծավաստակ լեզվաբան, ականավոր հայագետ ու բանասեր, թարգմանիչ Ստեփան Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարան»՝ դարերի պատմություն ունեցող հայ հարուստ բառարանագրության մեջ նախորդը չունեցող քառահատոր կոթողային աշխատությունը: Ի դեպ, մինչեւ այս քառահատորը նա բառարանագրության փորձ արդեն իսկ ուներ. դեռեւս Թիֆլիսում աշխատելու տարիներին մասնակցել էր ռուս-հայերեն իրավաբանական առձեռն բառարանի կազմության աշխատանքներին, հեղինակակից էր եղել նաեւ ռազմական, բժշկական, շինարարական, երկաթուղային, տնտեսագիտական եւ այլ մասնագիտական բառարանների կազմությանը:
Այդուհանդերձ, միայն նշյալ քառահատորով չէ, որ նշանավորվում է լեզվաբանի վաստակը հայ դպրության բազմաշերտ ու հարուստ էջերում. նա է պատմահայր Խորենացու «Հայոց պատմության» լավագույն մեկնիչն ու աշխարհաբար թարգմանիչը, ոսկեղենիկ մի մատյանի, որի մասին գրել է. «Խորենացին առաջինը եղավ, որ գրեց հայ ազգի սիստեմական պատմությունը սկզբից մինչեւ իր ժամանակները… Սա մի ծննդյան վկայական էր մեր ազգի համար, որ մինչեւ այդ ժամանակ չգիտեր, թե ո՞վ է ինքը եւ ի՞նչ ծագում ունի: Կապելով հայ ազգի սկզբնավորությունը Սուրբ Գրքի հետ, ծագեցնելով հայերին Հաբեթի ցեղից՝ նա հայ ազգի համար ստեղծեց պատվավոր տեղ մյուս հին ազգերի շարքում: Նա գրեց անմահ հիշատակարան հայ մատենագրության…»: Խորենացին, ակադեմիկոսի հավաստմամբ, ձեռնարկելով խիզախ ու չափազանց պատասխանատու այդ գործը, մարգարեաբար զգացել է հայոց գլխին գալիքը եւ շտապել վայրկյան առաջ ստեղծել կամ պատրաստել հայոց ազգային «անձնագիրը»: Հիշատակելի է նրա «Փավստոս Բուզանդ. Պատմություն հայոց»՝ ներածությամբ, թարգմանությամբ եւ ծանոթագրություններով գիրքը: Նա է հրատարակել մատենագիրների համեմատական տեքստեր, Ղեւոնդ Մեծի «Պատմություն Հայոց», Ղազար Փարպեցու «Պատմություն Հայոց եւ Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան», Ամիրդովլաթ Ամասիացու «Օգուտ բժշկութեան», «Դասընթաց Հայոց մատենագրության պատմության», «Համառոտ պատմություն Ներսիսյան հոգեւոր դպրոցի» ուսումնասիրությունները:
Ստեփան Մալխասյանցի կարեւոր աշխատություններից են «Գրաբարի հոլովումը, խոնարհումը եւ նախդիրները», «Գրաբարի համաձայնությունը», իր տեսակի մեջ անգերազանցելի՝ 1946-ին ստալինյան, ասել է թե ԽՍՀՄ պետական մրցանակի արժանացած քառահատոր բառարանը:
Ուշագրավ է, որ հայ լեզվաբանության անխոնջ մշակը ժամանակ է գտել զբաղվելու նաեւ թարգմանական աշխատանքով: Նրա ձեռամբ են հայացվել Շեքսպիրի «Լիր արքա», «Մակբեթ» բարդագույն ողբերգությունները, Գ. Էբերսի «Մարդ եմ» վեպը:
Հավելենք, որ այսօր հայագիտության ասպարեզում ահռելի ժառանգություն թողած ակադեմիկոսի հիշատակի օրն է, նրա, ով իր ապրած 90 տարիների մեծագույն մասը նվիրաբերեց մեր ոսկեղենիկ լեզվին, բանահյուսությանը, բառարանագրությանն ու թարգմանչական գործին:
Փայփայենք մայրենին: Նա է մեր գոյության խարիսխը:
