146 տարի առաջ՝ 1875 թ. հոկտեմբերի 30-ին է ծնվել բանաստեղծ, արձակագիր, հասարակական գործիչ, ակադեմիկոս Ավետիք Իսահակյանը: Հանճար, որն առաջին հերթին ազգային երեւույթ էր: Նրա ստեղծագործությունները ողողված են սիրով ու ջերմությամբ մոլորակի հայկական անկյան, նրա զավակների, ընդհանրապես՝ մարդու նկատմամբ: Հիրավի, համամարդկային արժեքը չի կարող իր հիմքում ազգային չլինել: Իսահակյանի մեծ սիրտն ազգայինի միջով ուղղվում էր դեպի մարդն ընդհանրապես, նրա ապրումները, զգացումները: Մեծ վարպետը տեսել է իր ժողովրդի ցեղասպանությունը օսմանյան Թուրքիայում, երկու համաշխարհային պատերազմ, ողբերգություններ, որոնք կարող էին պարզապես ավերել մարդու հոգին ու այնտեղ, մոխրից բացի, ոչինչ չթողնել: Բայց Ավետիք Իսահակյանն այնքան է մեծ, որ նույնիսկ այսպիսի սարսափները նրա մեջ չկարողացան սպանել մարդկայինի երգչին: Մնալով իր ժողովրդի նվիրյալ զավակը ու երգելով նրա փառքի ճանապարհը՝ Ավետիք Իսահակյանը սիրո կոչ էր անում: Ահա նրա պատգամը. «Մարդ այնքան մեծ է, ինչքան ընդունակ է ուրիշներին սիրելու: Երբ սիրում ես քո ընկերին, ավելի մեծ ես, քան եթե սիրես միայն քեզ… Երբ սիրում ես մի ամբողջ ժողովուրդ, ավելի մեծ ես, քան եթե սիրես միայն ընկերիդ: Մարդկությունը սիրիր, մարդկության չափ մեծ կլինես»:
Հոկտեմբերի 30-ին բանաստեղծի տուն-թանգարանում նախ տեղի ունեցավ նկարների ցուցահանդես՝ նվիրված «Լիլիթ» լեգենդին, որի ստեղծման 100-ամյակն ենք այժմ նշում: Այնուհետեւ ներկայացվեց ստեղծագործությունը: «Լիլիթը» գրվել է 1921 թ., բայց որոշ ժամանակ արձագանք չի ունեցել: Իսահակյանն այդ օրերի մասին գրել է, թե, իսկապես, վատ ժամանակներ են: «Լիլիթը» երկրորդ անգամ հրատարակվել է Բոստոնի «Հայրենիքում», որից հետո գրախոսականներ են գրվել, եւ ստեղծագործությունը տարածվել է հայության շրջանում, ապա թարգմանվել տարբեր լեզուներով:
Իսահակյանն իր «Լիլիթի» համար վերցրել է հրեական մի առասպել: Աստված վեցօրյա արարչագործությունից հետո ստեղծում է Ադամին, եւ որպեսզի նա մենակ չմնա, նրա համար կրակից ընկերուհի է ստեղծում՝ Լիլիթին, բայց Լիլիթը անհավատարիմ է: Որպեսզի փարատի Ադամի մենակությունը, Աստված ստեղծում է Եվային՝ հասկանալով, որ հնարավոր չէ մերձեցնել կրակն ու հողը: Շատ պարզ սյուժե է, բայց նրա մեջ Իսահակյանը դրել է խորը բովանդակություն: Փառաբանվում է աշխարհի հիմքը համարվող հավերժական զգացմունքը՝ սերը: Նախատիպում նման բան չի եղել: Հավանաբար, Լիլիթը ներկայացվել է որպես մի չար ոգի, որին Աստված ստեղծել է որպես բարուն հակակշիռ՝ տղամարդկանց տանջելու համար: Իսկ Իսահակյանի գրչի տակ Լիլիթն արարչագործության պսակն է, գեղեցկության գագաթնակետը: Իսահակյանի նպատակներից մեկն է եղել այս ստեղծագործության միջոցով մարդկանց սովորեցնել, թե ինչ է գեղեցիկը, ինչ է սերը: Աստված Ադամին ստեղծեց անասունների ոտքի տակ ընկած կավից, բայց սերը նրան բանաստեղծ դարձրեց: Ադամի սրտում ծնվում է մի զգացմունք, որը նա չի կարողանում բացատրել: «Ուզում եմ քո կողքին լինել, ծառայել, նվիրվել քեզ, մեռնել քեզ համար, ի՞նչ է սա»,- հարցնում է Ադամը: Մեր գրականության մեջ երեւի շատ քիչ դեպքերում է, որ սերը դրսեւորվում է այսքան ուժգին կերպով: Հավերժական այս սիրո ներկայացումն Իսահակյանի մոտ կատարված է շատ շքեղ ձեւով: Բնական է, որ միայն գաղափարի ներկայացումը քիչ էր, անհրաժեշտ էր համապատասխան ձեւ գտնել: Գեղեցիկ, կատարյալ, անթերի Լիլիթը ձգում է, կանչում է, հմայում է, բայց երբ մոտենում ես, փախչում է՝ թողնելով սրտումդ կարոտ ու տանջանք:
Սերը ձգտում է դեպի կատարյալը, դեպի Լիլիթը: «Սակայն Ադամ` նստած Եվայի կողքին, երբ լսում էր վարդենիների շրշյունը` նրա մեջ Լիլիթի շունչն էր առնում։ Դրախտի բույրերի մեջ Լիլիթի բույրն էր զգում եւ սոխակների երգերի մեջ` Լիլիթի ձայնը… Եվ երբ ճիգ էր անում Լիլիթին մոռանալու, գրկում էր հավատարիմ Եվային, կրծքին սեղմում եւ համբուրում. նա այդ ժամանակ Լիլիթին էր սեղմած տեսնում իր կրծքին, Լիլիթին համբուրում, Լիլիթին զգում, միայն Լիլիթին… Եվ ապրեց Ադամ` սպասելով ու տենչալով միշտ Լիլիթին, եւ մեռավ Ադամ` հառաչելով ու երազելով միմիայն Լիլիթին»,- նկատում է Վարպետը:
Ահա թե ինչ է գրում Ավետիք Իսահակյանը 1923 թ. նկարիչ Սարգիս Խաչատրյանին, ով ցանկություն էր հայտնել նկարազարդել «Լիլիթը». «Ադամ գրկած ունի Եվային, բայց տեսնում է հեռու՝ Լիլիթին՝ ստվերային, երազային, մշուշային: Այս կետը իմ պոեմայիս հիմնական գաղափարներից մեկն է, որ մարդ հաճախ մեկին գրկած՝ մյուսին է երազում, նրան, որ թռավ, որ անմատույց է»:
Տղամարդու ձգտումը դեպի «թռածը» կոնկրետ այս դեպքում դարձել է արվեստի կատարյալ ստեղծագործություն: Լիլիթը վերածվել է կատարյալ խորհրդանիշի…
Այնուհետեւ Սոս Սարգսյանի անվան համազգային թատրոնի երիտասարդ դերասանները բեմականացրին «Լիլիթը»: Գեղեցիկ ներկայացում էր, որտեղ ամեն ինչ ու ամեն ոք իր բարձրության վրա էր: Պատկերացնո՞ւմ եք, երբ բեմականացումն ավարտվեց, եւ հանդիսատեսը դերասաններին ծափահարություններով կրկին բեմ հրավիրեց, Լիլիթը՝ Իսահակյանի նկարագրած «անմատույցը», այդ «թռածը», չեկավ. նա էլի փախել էր՝ կարծես վերահաստատելով, որ բեմականացումը, այո, ավարտվել է, բայց չի ավարտվել հավերժական ձգտումը դեպի Լիլիթը:
Բանաստեղծի թոռը՝ Ավիկ Իսահակյանը, ով ներկա էր միջոցառմանը, նախ իր շնորհակալությունը հայտնեց միջոցառման մասնակիցներին, ապա նշեց, որ հոկտեմբերի 30-ը տոն է ինչպես իր, այնպես էլ Իսահակյանի պոեզիայի սիրահարների համար: «Մեծ բանաստեղծները ծննդյան ու մահվան թվականներ չունեն: Նրանք հավերժ են եւ պատկանում են մարդկությանը»,- նշեց նա:
«ՀՀ»-ի թղթակցի հետ զրույցում Ավիկ Իսահակյանը փաստեց, որ Գրականության ինստիտուտում հավաքվում եւ ստեղծվում է Իսահակյանի երկերի լիակատար ակադեմիական հրատարակությունը, բոլորովին վերջերս հրատարակվել է նրա երկերի 14-րդ հատորը, որում նամականին է զետեղված: Ճիշտ է՝ դա թվով վերջինն էր, սակայն դեռ 4 հատոր կա, քանի որ տպագրության է ուղարկվում այն հատորը, որն արդեն պատրաստ է: Շուտով կտպագրվի ակադեմիականի 12-րդ հատորը, որում տեղ են գտել Իսահակյանի հրապարակախոսական նամակները, ելույթները ու «Աֆորիզմներ» նշանավոր գիրքը: 14-ի փոխարեն, հավանաբար, կհրատարակվի 16 կամ 17 հատոր:
«Ուրախությամբ պիտի ասեմ, որ այս հատորների տպագրությունը հնարավոր եղավ ազգային բարերարներ, լուսահոգի Հրանտ Վարդանյանի որդիների՝ Միքայելի եւ Կարենի շնորհիվ: Աշխատանքները տարվում են արդեն 10 տարուց ավելի: Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում ունենք 6 հոգուց կազմված շատ լավ գիտական խումբ: Մեր թանգարանը տպագրեց Իսահակյանի մանկական մի շարք ստեղծագործություններ՝ հեքիաթներ, բանաստեղծություններ, առակներ եւ լեգենդներ՝ անգլերենով: Անցած տարի տպագրվեց Իսահակյանի «Աֆորիզմներ» գիրքը ռուսերեն թարգմանությամբ: Տպագրության է պատրաստվում նաեւ Իսահակյանի «Աբու Լալա Մահարի» գիրքը՝ նշանավոր Գուստավ Կլիմտի պատկերազարդումներով: Այն պատճառով, որ Կլիմտն ունի մի շարք նկարներ՝ նվիրված Լիլիթին: Ստանալով հեղինակային իրավունքն Ավստրիայից՝ կաշխատենք, որ մեզ մոտ՝ Հայաստանում, շքեղ տպագրվի «Լիլիթը», դա էլ կլինի Իսահակյանի 150-ամյակի նախօրյակին: Թանգարանը շատ լավ աշխատում է, շատ ակտիվ է, Սոս Սարգսյանի անվան թատրոնի երիտասարդների ուժերով կրճատված ձեւով բեմադրվեց «Լիլիթը» մանուկների համար, բայց ես համոզված եմ, որ շուտով հնարավորություն կունենանք այն ցուցադրել նաեւ հասուն հանդիսատեսի համար: Ցավում եմ, որ մինչեւ հիմա մեր հայ կոմպոզիտորներից ոչ մեկն օպերա կամ բալետ չի գրել «Լիլիթի» համար, սակայն հուսով եմ, որ երիտասարդները դա կանեն»,- շեշտեց Ավիկ Իսահակյանը:
Երիտասարդները, այո, պետք է կարդան հայ դասականներին, ուժ ու իմաստություն ստանան նրանց ստեղծագործություններից, հասկանան մեծերի ուղերձները, ովքեր, ճիշտ է, աշխարհ են եկել այլ ժամանակներում, սակայն նրանց մտքերն ու գաղափարները դուրս են ժամանակային սահմանափակումներից ու փարոս են բոլոր նրանց համար, ովքեր չեն կասկածում մեր ազգի հավերժությանը եւ ապրում ու գործում են այդ համոզմունքով՝ անկախ փոթորիկների ուժգնությունից:
