Սումգայիթյան ջարդերը, որ 34 տարի առաջ իրականացվեցին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից հստակ մշակված ծրագրով, միտված էին հայ ժողովրդի ահաբեկմանը, Արցախյան շարժման կասեցմանը: Ցավոք, աշխարհը խոր լռություն պահպանեց 20-րդ դարավերջին տեղի ունեցած եղեռնագործության նկատմամբ, եւ հանցագործության կազմակերպիչները մնացին անպատիժ: Մինչդեռ սպանդը եթե դատապարտվեր միջազգային կառույցների կողմից, նոր սումգայիթներ չէին ծնվի, արցախյան հիմնախնդրի լուծումն արհեստականորեն չէր ձգձգվի, ժամանակին կարգավորված կլիներ հակամարտությունը, թշնամին չէր համարձակվի նոր պատերազմներ սանձազերծել Արցախի դեմ, եւ նրա ժողովրդի ճակատագիրը վտանգված չէր լինի…
Սխալված չենք լինի, եթե նշենք, որ Սումգայիթը փաստորեն դարձավ Ադրբեջանի հանցավոր իշխանությունների պատասխանը Հայաստանի հետ ԼՂԻՄ-ի վերամիավորման՝ Արցախի հայազգի բնակչության սահմանադրական, ժողովրդավարական ճանապարհով արտահայտված պահանջին: Նպատակը մեկն էր՝ արյունալի ահաբեկչության միջոցով վախի եւ տագնապի մթնոլորտ ստեղծել ու ստիպել մարդկանց հրաժարվել ազատագրական շարժումից, մոռանալ մայր հայրենիքին վերամիավորվելու մտքից: Արցախից 400 կիլոմետր հեռու՝ արյամբ եւ անպատժելիությամբ արբեցած ամբոխը, որ կառավարվում, ուղղորդվում էր քաղաքային իշխանությունների, ազերի ոստիկանների կողմից, գազանաբար սպանում, հրկիզում, բռնաբարում, թալանում էր բոլորովին անմեղ մարդկանց՝ միայն այն բանի համար, որ նրանք հայ էին: Սպանում էին իրենց իսկ ձեռքով կառուցած քաղաքում, բազմահարկ շենքերի բնակարաններում, միջանցքներում, փողոցներում եւ բակերում, աշխատատեղերում, ամենուր… Եվ դա արվում էր պետական բարձր պաշտոններ զբաղեցրած անձանց աչքի առաջ, նրանց հրահանգով եւ քաջալերմամբ: Ու ոչ ոք չէր փորձում կանգնեցնել հրեշավոր սպանդը:
Որ իրականացրած ջարդերը նախօրոք ծրագրված էին, եւ տեղի ունեցածը միանշանակ ցեղասպանություն էր, դրանում ոչ մի կասկած չի կարող լինել: Այդ են վկայում դատաքննության նյութերը, ականատեսների պատմությունները՝ պետական մակարդակով կազմակերպված՝ հայերի սպանդի վերաբերյալ: Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ ողբերգական իրադարձությունից ընդամենը մեկ օր առաջ՝ փետրվարի 26-ին, ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովն անվանի բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանի եւ գրող, հրապարակախոս Զորի Բալայանի հետ ունեցած հանդիպման ժամանակ «մտավախություն» էր արտահայտել Բաքվում ապրող ավելի քան 200 հազար հայերի անվտանգության ապահովման վերաբերյալ՝ այն ուղղակիորեն կապելով Արցախը Հայաստանին վերամիավորելու արցախահայության պահանջի հետ: Հավելենք նաեւ, որ Սումգայիթում կրքերը բորբոքելուն նպաստել է նաեւ ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազի տեղակալ Ս. Կատուսեւի հեռուստատեսային ելույթի ժամանակ հնչեցրած այն միտքը, թե իբր «Ասկերանյան դեպքերի ընթացքում երկու ադրբեջանցիներ են սպանվել», ինչն ամենեւին չի համապատասխանում իրականությանը:
«Ողբերգական, դառն իրականությունն այն է, որ դեռեւս խորհրդային տարիներին Լեռնային Ղարաբաղում հայերի նկատմամբ իրականացվում էր խտրական քաղաքականություն՝ ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիներին արցախցիների ազգային-ազատագրական պայքարի համապատկերին: Եվ Ադրբեջանը դիմեց եղեռնագործության: Այդ քաղաքականությունը ենթադրում էր հայերի հանդեպ թշնամանքի եւ ատելության ձեւավորում, ինչի դրսեւորումը դարձան Սումգայիթում, ապա՝ Բաքվում, Կիրովաբադում եւ այլ քաղաքներում իրականացված սահմռկեցուցիչ իրադարձությունները, որոնք մեկ անուն ունեն՝ ցեղասպանություն»,- կարծում է Համբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր, դոկտոր Օտտո Լյուխտենհարդտը:
Սումգայիթյան ողբերգության մասին իր կարծիքն ունի ԽՍՀՄ վերջին ղեկավար Մ. Գորբաչովը, ում համոզմամբ՝ «տեղի ունեցածը խուլիգանական որոշ խմբերի, թափթփուկների անօրեն քայլեր են, կրոնական հողի վրա ծագած ազգամիջյան խժդժություններ»: Պատահական չէ, որ մարդկային ծանր հանցագործությունը կոծկելու նպատակով նա փորձել է արդարանալ՝ ցինիկաբար հայտարարելով, թե «զորքերն ուշացել են ընդամենը երեք ժամով»… Շուտով հայտնի դարձավ, որ մարդասպաններից «պատասխանատվության է ենթարկվել հազիվ 94-ը»: Իսկ ԽՍՀՄ փկուզումից հետո ոճրագործների շատ գործեր պարզապես կարճվել են, ու նրանք ազատ են արձակվել…
Ադրբեջանի ղեկավարները, որոնց ձեռքերը նույնպես արյունոտ են, սիրում են բարբաջել միջազգային իրավունքի մասին՝ փորձելով ստվերել իրենց կողմից հայերի նկատմամբ շարունակվող հանցագործությունները: Հավանաբար նրանք հիշողության կորուստ ունեն կամ տեղյակ չեն ցեղասպանության կանխարգելման եւ դրա համար սահմանվող պատժի մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի համապատասխան դրույթներին: «Ցեղասպանության տակ հասկացվում են գործողություններ, որոնք իրականացվում են որեւէ ազգային, էթնիկ, ռասսայական կամ կրոնական խմբի՝ որպես այդպիսին, լրիվությամբ կամ մասամբ ոչնչացնելու մտադրությամբ».- գոնե կոնվենցիայի այս դրույթը կարողանային ընկալել…
Ցավոք, հարեւան երկրում այսօր էլ հայատյացությունը բարձրացված է պետական քաղաքականության աստիճանի, եւ դրա շրջանակներում աճեցվում է ռասիստների նոր սերունդ: Ավելի վաղ այդ իրողությունն ապացուցեցին Սումգայիթի, Բաքվի, Կիրովաբադի, Մարաղայի, Բուդապեշտի հերոսացած ասկյարները, որոնց սերունդները արցախյան 44-օրյա պատերազմում մարդկային դաժանությամբ գերազանցեցին իրենց նախահայրերին: Դժբախտաբար, մարդկության դեմ ծանր հանցագործությունները քաջալերվում են Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Ավելին, մարդասպանները (դահիճներ) հերոսացվում են, արժանանում տիտղոսների: Գաղտնիք չէ, որ ինչպես 2016 թ. ապրիլյան, այնպես էլ 44-օրյա պատերազմում՝ Արցախի խաղաղ բնակչության եւ գերեվարված հայ զինվորականների նկատմամբ ծանրագույն հանցագործություններ կատարած թուրքերն արագ համալրեցին հայատյաց մարդասպանների շարքերն ու հերոսացվեցին…
Մարդկության դեմ իրականացվող ծանր հանցագործությունները վաղեմության ժամկետ չունեն եւ, հետեւաբար, ներում չի կարող լինել: Ասել է թե՝ դրանք իրավական ու քաղաքական գնահատական պիտի ստանան, ցեղասպանության կազմակերպիչներն ու դահիճները՝ կանգնեն դատարանի առաջ:
Այսօր էլ Ադրբեջանը չի հրաժարվում իր հայատյաց քաղաքականությունից՝ ահաբեկման միջոցով ջանք չխնայելով հայաթափել Արցախը: Ասկերանի շրջանի սահմանամերձ Խրամորթ գյուղում զինյալ ազերիների կողմից խաղաղ բնակչության ահաբեկումն ու հոգեբանական հարձակումներն ասվածի վառ վկայությունն են: Իր նպատակին հասնելու համար Բաքուն դիմում է ամենանենգ եւ ստոր արարքներին՝ ձեռնարկելով սադրիչ գործողություններ: Իսկ Արցախի ժողովուրդը երբեք չի հրաժարվելու իր ընտրած ճանապարհից եւ շարունակելու է միջազգային հանրությանը ներկայացնել ճշմարտությունը, իրադարձությունների այն օբյեկտիվ պատկերը, որ բաժին է հասել իրեն ազատության եւ անկախության համար մղված դժվարին, համառ պայքարում…
