«Հիացումս հայտնեք Շահինին…»

«Էդգար Շահին մինն է այն հայերեն, որ ապացուցած են, թե հայ տաղանդը կրնա եվրոպական բարձրագույն միջավայրերուն մեջ հասնիլ արվեստի ամենեն մաքուր կատարելությանց: Այն մեր ցեղին թանկագին նվերն է ֆրանսիական արվեստին, ուր ավելցուցած է ինքնատիպ ու գեղեցիկ էջ մը: Փարիզի պես տիեզերական կենտրոնի մը մեջ ոչ մեկ փոքր ժողովուրդ, մանավանդ արեւելքեն, ունի այսօր այնքան փայլուն գեղարվեստական տաղանդներու բույլ մը, ինչքան հայ ժողովուրդը: Էդգար Շահին առաջին նշանը տվողներեն մին եղավ մեր ցեղին ծոցեն բխող արվեստագիտական հզոր վերընձյուղման մը երեւույթին…»:

Արշակ ՉՈՊԱՆՅԱՆ

Հայոց ցեղի թանկագին նվերները սփռված են աշխարհով մեկ: Ասել է թե` հողն հայրենի կլինի, թե օտար՝ միեւնույն է, դրանք պիտի արարվեն, պատիվ բերեն հայկյան ցեղին, հարստացնեն մարդկության ոգեղեն գանձարանը: Այդ խորհուրդն ունի նաեւ նկարիչ, փորագրանկարչության խոշորագույն վարպետ Էդգար Շահինի գեղարվեստական վաստակը, որը 20-րդ դարասկզբի եվրոպական կերպարվեստի նշանակալի նվաճումներից է:

Վիեննայում է ծնվել մեծանուն արվեստագետը, մանկությունն անցկացրել Կոստանդնուպոլսում, սովորել Գատըգյուղի Մխիթարյան դպրոցում, նկարչական առաջին քայլերն արել Մելքոն Տիրացույանի մոտ,16 տարեկանում մեկնել Վենետիկ: Հանրահայտ Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանն ավարտելուն հաջորդելու էր Փարիզի Ժյուլիեն ակադեմիան՝ կատարելագործման բարձրակարգ մի հաստատություն, իսկ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը՝ արվեստների տիեզերական կենտրոն, որտեղ կայանալու համար արվեստագետն իր աստվածաշնորհ տաղանդին պիտի ապավիներ: Հենց այնպես չի ընկալվում նրա այն խոսքը. «Ես փողոցի աշակերտ եմ…»: Ասել կուզի, որ ուսուցիչները քիչ ազդեցություն են ունեցել իր վրա:

Շահինն սկսելու էր նկարչությամբ, սակայն որոշ ժամանակ անց վայր էր դնելու վրձինը եւ անցնելու փորագրանկարչության, կիրառելու էր այս արվեստի գրեթե բոլոր եղանակները՝ օֆորտ, փափուկ լաք, աքվատինտա՝ ի վերջո գերադասելով փորագրիչն ու չոր ասեղը: Տակավին երիտասարդ հասակում սկսում է մասնակցել ցուցահանդեսների Փարիզում, Վենետիկում: Իսկ ստեղծագործությունների թեման փարիզյան ամենատարբեր միջավայրերից էին: Մանավանդ գեղանկարչական աշխատանքներում գերիշխող են տխուր ու թշվառ մարդկանց կերպավորումները՝ «Մուրացկանը», «Փողոցի մի անկյուն», «Շնչահեղձը», «Անապաստանը», «Փողոց Մոնմարտրում», այլ գործեր: «Միտքեն ավելի՝ սիրտ ու հոգի». նկարչի այս հավատամքին ու կենսափիլիսոփայությանը զուգահեռվող ստեղծագործություններ են նշյալ գլուխգործոցները՝ ծնված սրտի ու հոգու ոգորումներից:

1899-ից գեղանկարիչն անցնում է փորագրանկարչության եւ առաջին իսկ գործերով արժանանում ճանաչման: Մեկ տարի անց Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսում Պետրոսի տաղանդավոր զավակը ոսկե մեդալ է նվաճում, ընտրվում Լոնդոնի գեղարվեստի թագավորական ընկերության, փորագրողների միության, Հռոմի իտալական գեղարվեստի ազգային ընկերության անդամ: Այս շրջանի փորագրություններն առանձնանում են գոյության պայքարի, թշվառության ու պերճության հավաստի պատկերավորումներով՝ «Աղբահաններ», «Լաթահավաք կինը», «Գործազուրկը», «Զբոսանք», «Բեռնակառք»: Նաեւ դիմանկարներ՝ «Պետրոս Շահին», «Անատոլ Ֆրանս», «Ջեմմա», «Լիլի», «Լուիզ Ֆրանս», այլ ստեղծագործություններ:

1903 թվական. Շահինը մասնակցում է Վենետիկի համաշխարհային ցուցահանդեսին: Փորագրության վարպետի 20 աշխատանքներն արժանանում են ոսկե Մեծ մրցանակի, իսկ ֆրանսիական կառավարությունը նրան շնորհում է Պատվո լեգեոնի ասպետի աստիճան եւ շքանշան: Ֆրանսիացի արվեստաբանները հետեւյալ կերպ էին մեծարելու: «Այն հարստությունը, որ պարգեւում է մեզ Շահինը, պարտավորեցնում է ավելի գնահատել նրա տաղանդի հզորությունն ու հմայքը…»,- գրել է Մաքս Ռոժեն: Նրա գնահատանքին իբրեւ հավելում բարձրաձայնում է Շառլ Շենյոլը. «Էդգար Շահին. ահա մեր կերպարվեստի նորահայտ փառքերից: Դիտեցեք նրա օֆորտները. մի օր «Պառավն» եք նախընտրելու, հաջորդ օրը՝ «Շատո Ռուժը», եւ այսպես շարունակ: Այս ամենի համար միայն մեկ բառ կա՝ ապշեցուցիչ…»:

Նրբաճաշակ արվեստագետը սիրել է ճամփորդել: Իտալական շրջագայությունները բեղմնավոր էին լինելու. ստեղծվելու էր ամբողջական մի շարք՝ «Իտալական տպավորություններ» խորագրով՝ «Սուրբ Պետրոսի ջրանցքը», «Ոգիների տունը», «Ինչ գեղեցիկ հայկական քիթ», «Հմայիչ կինը», այլ արարումներ:

Հետագայում ուղեւորվելու էր նաեւ Բրիտանիա, հասնելու Լա Մանշի ափեր եւ ստեղծելու բացառիկ գեղեցկության բնանկարների շարք:

Հայազգի արվեստագետը չէր կարող անմասն մնալ հայկական թեմաներից. «Ալեւոր հայի», Պողոս Նուբարի, օրիորդ Երանի, հոր, հարազատ այլ դեմքերի փորագրանկարները դա են ապացուցում:

Շահինն ստեղծագործել է նաեւ գրքի նկարազարդման բնագավառում: Մտերիմ է եղել արեւմտահայ գրեթե բոլոր անվանի մտավորականների հետ՝ Գրիգոր Զոհրապ, Սիամանթո, Վարուժան, Արշակ Չոպանյան, հանդիպումներ ունեցել Կոմիտասի,Վարդգես Սուրենյանցի, Մարտիրոս Սարյանի, արվեստակից այլ դեմքերի հետ: Զոհրապի առաջարկությամբ է ստեղծել այն օֆորտը, որում 1895-96 թթ. սպանդից փրկված հայ որբեր են՝ Անիի Հովվի եկեղեցու ֆոնին…

Շահինի ստեղծագործություններով սքանչացել են հայ եւ օտարազգի մեծանուն մարդիկ, արվեստագետներն ու արվեստասերները: Դանիել Վարուժանը գրավոր էր բարձրաձայնելու. «Հիացումս հայտնեք Շահինին…»: Նրա, որի աշխատանքներն իրենց անփոխարինելի տեղն ունեն ֆրանսիական, իտալական, իսպանական հեղինակավոր թանգարաններում, մայր հայրենիքում, Էրմիտաժում,  իր որդու՝ Պիեռի (Պետրոսի) շնորհիվ Սեն Միշելում բացված Էդգար Շահինի թանգարանում:

«Կհուսամ, որ մոտ ապագայի մեջ սրտիս փափագը պիտի կարողանամ իրագործել եւ գալ համբուրել մեր Հայաստանի սրբազան հողը…»: Երազանք, որով ապրեց ու անմահացավ այն ժամանակների ֆրանսիական կերպարվեստի փառքերից մեկը:

Ճանաչենք մեր փառավորներին. նախեւառաջ նրանցով է աշխարհը մեզ ճանաչում…