«Երեսանան քահանա, տակնահան սատանա»

Հայոց առածանին բազում դիտարկումներ եւ խորհուրդներ ունի միջանձնային փոխհարաբերությունների բնականոն կարգավորման մասին: Դրանց մի մասը օգնում է մեզ դիմացինի իսկությունը ճանաչելու, նրա վարքագծի արտաքին դրսեւորումներից դեպի դրանց խորքը թափանցելու, խոսքի եւ արարքի մեջ շիտակն ու կեղծը զանազանելու:

Առհասարակ, մարդկային համակեցության պարտադիր նախապայմաններից մեկը անհատի հաղորդունակությունն է, այլ կերպ ասած՝ հաղորդակցական իրազեկությունը: Մանկուց, առաջնային սոցիալականացման փուլում արդեն մենք ձեռք ենք բերում դիմացինի խոսքը, շարժուձեւը, կեցվածքը, մեր հանդեպ վերաբերմունքը «կարդալու» ընդունակություն, որի շնորհիվ էլ նրան համապատասխան կերպով ենք արձագանքում:

Այդուհանդերձ, մենք հաճախ սխալվում ենք՝ թյուր ընկալելով հաղորդակցական ազդակները: Չնույնացնել արտաքինն ու ներքինը. ահա սա՛ է մի շարք առածասացվածքների հորդորը. «Ամեն պսպղացող ոսկի չէ», «Ամեն սեւ հագնող տերտեր չէ», «Ամեն կլոր խնձոր չէ», «Ամեն բարեւ տվողի բարեկամ չեն ասիլ», «Ավեր քաղաքին՝ շեն անուն»,«Անունը կա, ամանումը չկա», «Թուփն աղեկ, պտուղ չկա»:

«Անունի» եւ «ամանումի» անհամապատասխանությունը վերաբերում է նաեւ հանրույթներին, կազմակերպություններին, զանազան հաստատություններին: Հենց քննարկվող ասացվածքով է վերնագրել իր քննադատական հոդվածներից մեկը Վահան Տերյանը՝ բնութագրելու համար բարձրագոչ հայտարարություններ անող, բայց իրականում անճարակ, անգործունյա «Հայոց հրատարակչական ընկերություն» կոչվող կազմակերպությանը: Այժմ էլ Հայաստանում մեկը մյուսից հավակնոտ անուններով հասարակական զանազան կազմակերպություններ կան, որոնց իրական գործունեությունը վերստին հաստատումն է ասացվածքի բնութագրման:

Եթե սրանք հիմնականում ընդհանրական, նկարագրականզգուշացնող բնույթ ունեն, ապա առածասացվածքների մյուս խումբը դատապարտում է երկերեսանի, կեղծավոր մարդկանց վարքագիծը. այդպիսիները ոչ թե մոլորյալ են, ոչ թե ակամա են մեզ շփոթեցնում, այլ նենգամտորեն փորձում են մեզ մոլորեցնել, ենթարկել իրենց ձեռնածուական հնարքներին. «Դուրսը քահանա, ներսը սատանա», «Շատ անուշ է, տակը փուշ է», «Ներսից՝ խնամի, դրսից՝ թշնամի», «Դրսից հրեշտակ, ներսից սատանա», «Դրսից հուրի փերի, ներսից փտած գարի»:

 Հասկանանք, որ դիմացինին տրվող բարենպաստ (եւ այնուհետեւ` չարդարացող) գնահատականը կարող է հետեւանք լինել թե՛ իր դիտավորության՝ ազդելու մեզ վրա, ներշնչելու պատկառանք ու հիացմունք («ամանում» չունեցողները, որպես կանոն, իրենք են ձգտում «անուն հանել» եւ դրանով քողարկվել), մղելու որոշակի գործողությունների, եւ թե՛ մեր իսկ սեփական ընկալման սխալմունքի, էությունը երեւույթից զանազանելու անկարողության: Իսկապես, չէ՞ որ ինքներս ենք հաճախ տուրք տալիս ինքնամոլորության տարբեր ձեւերին՝ գերվում առաջին տպավորությամբ, հափշտակվում արտաքին գրավչությամբ, անքննադատորեն հարում տարածված կարծիքին, կանխակալ վերաբերմունքին, փուչ հեղինակությունների փառաբանմանը:

Իսկ Րաֆֆին ներքինը քողարկելու մղումը բացատրում է որպես տվյալ անհատին բնորոշ՝ ինքն իրեն մոլորեցնելու հետեւանք. «Տեսնում ես` մեկը հիմար է, բայց կարծում է, թե խելք ունի: Մյուսը երկչոտ է, կարծում է, թե առյուծի սիրտ ունի: Երրորդը ոչինչ չէ սովորել, բայց իրան հանճար է երեւակայում: Չորրորդը չարագործ մեկն է, բայց իրան առաքինության տիպար է համարում: Այս բոլորը առաջ է գալիս ինքնախաբեությունից» («Ինքնախաբեություն»): Իհարկե, վերջինս, իր հերթին, ածանցյալ է լինում անհատի գերբարձր գնահատականից:

Անձի արտաքինի ու ներքինի անքննադատ նույնացումը զգալիորեն խաթարում է միջանձնային ընկալումը, խոչընդոտում լիարժեք հաղորդակցմանը: Հիշենք Շեքսպիրի ամենանենգամիտ կերպարին՝ Յագոյին, որ հմտորեն ձեռնածության ենթարկեց թվացողության եւ իսկության անհամապատասխանությունը՝ մոլորեցնելով ուղղամիտ Օթելլոյին, դարձնելով իր վրիժառության կույր գործիքը: Եվ բնավ պատահական չէ, որ հենց Յագոն է կեղծավոր կերպով առերեւույթ դժգոհում արտաքինի եւ ներքինի անհամապատասխանությունից. «Բայց պետք է մարդիկ հենց այն լինեին, ինչ որ թվում են. // Կամ նրանք որ չեն, շատ լավ կլիներ, որ չթվային»: Ինքնուրույն դատողությունից աստիճանաբար զրկվող Զորապետն էլ թութակի պես կրկնում է իր դրոշակրի անմտությունը. «Այո, ամեն մարդ պետք է ա՛յն լինի, ինչ որ թվում է»:

Բայց սա, իհարկե, չի վերաբերում կեղծավոր մարդկանց, որոնք բնավ հակված չեն ինքնաբացահայտման. ընդհակառակը, նրանք կարողանում են քողարկել իրենց էությունը գրավիչ, երեւութական դիմակներով: Կեղծավորի այս հմտության մասին դիպուկ է ասել Հակոբ Պարոնյանը. «Շահասիրությունը ամեն դերերեն զատ մինչեւ իսկ անշահասիրության դերերն կատարող լավ գուսան մ’է»:

Քանի որ նմանօրինակ դերակատարման մեջ լեզվի դերը, որպես կանոն, վճռորոշ է լինում, ուստի զարմանալի չէ, որ հատկապես խոսքի (արտաքինի) եւ սրտի (ներքինի) անհամապատասխանությունն է արձանագրվել շատ ժողովուրդների առածանու մեջ: Հայերեն՝ «Լեզուն մեղր, սիրտը լեղի» նույնությամբ հանդիպում է անգլերեն եւ գերմաներեն («A honey tongue, a heart of gall», «Honig auf der Zunge, Galle im Herzen»), ֆրանսերենը՝ բերանը մեղր, սիրտը լեղի («Bouch de meil, cœur de fiel»), ռուսերենը՝ լեզուն մեղր, սիրտը սառույց («На языке медок, а на сердце ледок»):

Վերջապես, որքան էլ «ներսի սատանան» քողարկվի եւ արտաքուստ «քահանայի» կերպարանք ընդունի եւ նաեւ ձգտի համապատասխան վարք ցուցադրելու, ժողովուրդը վաղուց է նկատել, որ այդպիսինի իրական արարքներն առավել պերճախոս են եւ նրա իրական էությունը բացահայտող. «Գելի հետ գառն ա ուտում, տիրոջ հետ վա՜յվլուկ անում», «Մի ձեռքով խաչ է անում, մյուսով՝ գողություն», «Սուտ ճգնավոր է դարձել, վանքի հավերն է ուտում», «Ջուր տեսնի՝ ձուկ դառնա, կատու տեսնի՝ մուկ դառնա»:

Նման մարդը լիովին ինքնաբացահայտվում է հատկապես «բախտի բերմամբ թե պատահմամբ» իշխանական լծակների տիրանալիս, այլոց հանդեպ փոքրիշատե գերադաս դիրք ստանալիս: Առածանին արդեն չի խնայում ինքնահավան դատարկությանը. «Քիթը տնկեր, կփչա ամպեր», «Բոշեն փաշա չի դառնա», «Թե տերը ես եմ, բակլան խաշած եմ ցանում», «Մանր տրեխով՝ մեծ ռեխով», «Ես չըսի թագավոր չես դառնա, մա՛րդ չես դառնա», «Չանեմ՝ չհավանեմ», «Դարտակ կարասը մենծ ձեն կը տա», «Էշն ինքն է, խոտն ուրիշի առաջը կը դնե», «Խալխի վրեն շուն կը հաչա, մեր վրեն՝ կատու»:

Արդ, առածանին, ամենից առաջ, սովորեցնում է կուրորեն չենթարկվել արտաքին հրապույրին, շողոքորթ խոսքին, նենգ վարվելակերպին, գայթակղիչ առաջարկին, առնվազն՝ ամեն ժպտացողի չհամարել բարեկամ կամ բարյացակամ:

Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ