Ասացվածքը լավագույն ձեւակերպումներից մեկն է համարժեքության հրամայականի՝ մի կարեւորագույն սկզբունքի, որ գործում է գործարար կյանքում, մարդկանց փոխանակային հարաբերություններում, միջանձնային հաղորդակցման մեջ, գրեթե ամեն քայլափոխի: Զուր չի ասվում՝ «Տախտակի գյորա մեխ կը զարնեն», «Տամարի գյորա արին կառնեն», «Փուշը մեկմեկ կը հանեն», «Տախտակի գյորա մեխ կառնեն», «Գաթան ալ խնամուն գեորե պիտի»:
Մարդկանց փոխհարաբերությունների կարգավորման մեջ իրենց տեղն ու դերն ունեն ե՛ւ պարգեւը, ե՛ւ պատիժը: Երբ դրանք համարժեք են (պարգեւը՝ վաստակին, պատիժը՝ հանցանքին), մարդիկ, սովորաբար, ընկալում են որպես բնականոն, պատշաճ, ընդունելի երեւույթներ, իսկ համարժեքության խախտումը ընկալվում է իբրեւ մեծ անարդարություն: «Անհամաչափ ուժի գործադրում» արտահայտությունը, որ հիմնականում գործածվում է ցուցարարների հանդեպ իրավապահ մարմինների գործողությունները բնութագրելիս, իրականում վերաբերում է ավելի լայն երեւույթների, որտեղ խախտվում է արարքի եւ դրա հանդեպ վերաբերմունքի համարժեքությունը:
Համարժեքության անհրաժեշտությունն է նշում ֆրանսերեն ասացվածքը, թե մեծ փորձանքին՝ մեծ ճար («Aux grandes maux les grands remedes»), իսկ մեկ ուրիշը, ընդհակառակը, երեւույթների պատճառահետեւանքային կապի անմտությունն է արձանագրում, թե բազում աղմուկ վասն ոչնչի («Beaucoup de bruit pour rien»): Իսկ եւս մեկը հորդորում է, թե փոքր անցքով ասեղը պետք է դանդաղ թելել («Il faut enfiler lentement l՚aiguille dont le chas est petit):
Դաժան պատիժը փոքր զանցանքի համար ինքնին ավելի մեծ անարդարություն է, քան՝ թեթեւ պատիժը ծանր հանցանքի համար: Վերջինս էլ է, անշուշտ, անարդարություն, որովհետեւ խախտվում է համարժեքության սկզբունքը, մեղավորին արժանին չի հատուցվում, բացի դրանից՝ թուլանում է պատժի կանխարգելիչ, զսպող գործառույթը: Առաջին դեպքում, սակայն, անտեղի է տուժում պակաս մեղավորը:
Գերմանացի փիլիսոփա Գեորգ Լիխտենբերգը ակնարկում է նման անարդարացի վարվելակերպի պատճառը. «Եթե որեւէ փոքր արարքի համար մարդու հետ սկսում են արհամարհանքով վարվել, ապա դա տեղի է ունենում ոչ այնքան արարքի, որքան այն ենթադրության պատճառով, թե ինչի է ընդունակ այդ մարդը այլ դեպքերում»:
Նման ենթադրությունը, իհարկե, գոյության իրավունք ունի: Պատահական չէ առածանու վստահությունը. «Հավկիթի գողը հավ ալ կը գողանա», «Ձվի գողը ձի էլ կը գողանա», «Ձվի գողը ձիագող կը դառնա», «Ինչ ձվի գող, ինչ ձիու գող», «Ասեղի գուղն ու ուղտի գուղը մեկ է»: Բայց դա ավելի շատ բարոյական նախատինք է, թերեւս, նաեւ գողին ուղղված նախազգուշացում, թե իր սխալ ճանապարհը ի՛նչ ավելի մեծ փորձանքի է հանգեցնելու: Սակայն ոչ միայն չկատարած հանցանքի համար պատժելը, այլեւ, ինչպես տեսնում ենք, անհամաչափ պատիժը առածանին մերժում է:
Արդ, բոլորս էլ, թեպետ, կրկնում ենք «մի՛ դատիր» խոսքը, սակայն գրեթե միշտ աճապարում ենք դատելու եւ դատապարտելու մեկս մյուսին՝ հաճախ անտեսելով ասացվածքի իմաստուն խորհուրդը: Մինչդեռ երբեմնակի հիշելով եւ տեղին գործածելով ասացվածքը, ոչ միայն ինքներս կկարգավորենք մեր վարվելակերպը, այլեւ հավանական է, որ դիմացինից էլ ի տրիտուր արժանանաք արդարացի վերաբերմունքի:
Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ
