Գիտնականի գրիչով ու բրիչով հրամանատարը

Պատմաբան, հնագետ-գիտնական, նաեւ զինվորական էր Եսայի Արտաշեսի Ասատրյանը՝ Արագածոտնի մարզի Ներքին Բազմաբերդ գյուղից։ Հայրենի գյուղի դպրոցը (1972-ից միջնակարգի կարգավիճակ ստացած), որտեղ սովորել, նաեւ դասավանդել էր Ե. Ասատրյանը, 1999-ից կոչվում է իր անունով։

Նոյեմբերի 5-ին բազմամարդ էր Ներքին Բազմաբերդի դպրոցը։ Եռահարկ շենքի երրորդ հարկում լուսավոր ու ընդարձակ մի սենյակ նորոգվել է եւ «Համայնքային հուշարձանապահպանություն» գիտակրթական եւ գործնական ծրագրի շրջանակներում այսուհետ ծառայելու է որպես «Թանգարան-հայագիտական լսարան»։ Այս մշակութային օջախի կայացումը «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» («Պահպանության ծառայություն») ՊՈԱԿ-ի, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի, Ներքին Բազմաբերդի միջնակարգ դպրոցի եւ Եսայի Ասատրյանի ընտանիքի նախաձեռնությամբ է։ Բացման արարողությանը ներկա էին Ե. Ասատրյանի հարազատները՝ կինը, զինվորական 2 որդիները՝ Վարդանն ու Վահանը, բարեկամները, համակուրսեցի եւ նրա հետ աշխատած, ճանաչող հնագետներ, այդ թվում՝ «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի գիտական քարտուղար, պատմական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր Աշոտ Փիլիպոսյանը, գլխավոր ֆոնդապահ, պ.գ.թ. Լիանա Գեւորգյանը, հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի փոխտնօրեն, պ.գ.թ. Արսեն Բոբոխյանը, գիտաշխատող Սուրեն Հոբոսյանը, ԵՊՀ հնագիտության ամբիոնի վարիչ, պ.գ.դ. Հայկ Ավետիսյանը, երիտասարդ հնագետներ, ինչպես նաեւ՝ Ներքին Բազմաբերդի համայնքային կենտրոնի աշխատակիցներ, դպրոցի անձնակազմը, հյուրեր Երեւանից, տարածքի բնակավայրերից։

Թանգարանի կայացման գործը նախաձեռնողներից` ՊՈԱԿ-ի տնօրենի խորհրդական Արտավազդ Զաքյանի հետ մեկնեցինք Ներքին Բազմաբերդ։ Մինչ արարողության սկսվելը՝ դպրոցի աշխատակիցների, աշակերտների, Ե. Ասատրյանի թոռան՝ կրտսեր Եսայիի հետ Ա. Զաքյանը վերջին շտկումները կատարեց թանգարան-հայագիտական լսարանում կազմակերպվող ցուցադրությունում։ Ցուցափեղկերում տեղադրվեցին ճանաչված գիտնական ու զինվորական Եսայի Ասատրյանի անձնական իրերը, գիտական աշխատանքների օրագրերը, տետրերը, հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված իրեր, խորհրդային տարիներին հռչակված «ԿԻԵՎ TTL» մակնիշի լուսանկարչական խցիկը եւ դրանով կատարված լուսանկարներ։ ԵՊՀ հայագիտական կենտրոնի գիտաշխատող, պատմական գիտությունների թեկնածու, Արցախյան գոյամարտի տարիներին Թալինի կամավորական ջոկատի հրամանատարներից Եսայի Ասատրյանը նաեւ հեղինակել է 2 գիրք՝ «Զաքարի բերդ» եւ «Թալինի պատմական հուշարձանները»։ Ցուցափեղկերում այդ գրքերն էլ գտան իրենց տեղերը։ Դրանք լույս են տեսել հեղինակի մահվանից հետո՝ կնոջ ջանքերով։ Արցախյան գոյամարտի ժամանակ եւ հետմահու ստացած մեդալները, փոխգնդապետի ուսադիրները, զինվորական գլխարկն առանձին ցուցափեղկում են։  Սենյակում կան այլ իրեր եւս, որոնք պատմում են գիտնականի ու տարածքի մասին։ Ե. Ասատրյանը վախճանվել է 1998-ին։ 1999 թ. դպրոցի բակում կանգնեցվել է գիտնականի հուշարձանը։

Հանդիսավոր արարողությունը բացեց Արտավազդ Զաքյանը, ով ՊՈԱԿ-ի տնօրենի պարտականությունները կատարող Արմեն Հովհաննիսյանի ողջույնի խոսքը փոխանցեց միջոցառման մասնակիցներին եւ անդրադարձավ թանգարանի կայացման գործընթացին։ Տեղեկացրեց, որ կապը դպրոցի հետ վաղուց է սկսվել, բացի այդ անցած տարի այս կրթօջախի սաները մասնակցել են «Յոթը սարի ետեւում» մրցույթ-փառատոնին, որը կազմակերպվել էր Երեւանի Հովհ. Թումանյանի թանգարանի հետ։ Մրցույթի մասնակիցները պատմել էին գյուղի տարածքում գտնվող Զաքարի բերդի մասին, այն ամրոց-հնավայրի, որը ժամանակին ուսումնասիրել եւ որտեղ պեղումներ է իրականացրել Ե. Ասատրյանը։ Այս տարվա հոկտեմբերին «Յոթը սարի ետեւում» ծրագրի շրջանակներում դպրոցում տեղի ունեցավ «Հայկական Քաշաթաղը» լուսանկարների ցուցահանդեսը։ Եվ ահա` հերթական մշակութային միջոցառումը դպրոցում։ Բացվող թանգարան-հայագիտական լսարանում գիտնականները հաճախակի դասախոսություններ կկարդան աշակերտների, ուսուցիչների, ինչու չէ՝ նաեւ բնակիչների  համար։ Նման միջոցառումներին կարող են մասնակից լինել նաեւ տարածքի բնակավայրերի բնակիչները։

«Համայնքային հուշարձանապահպանություն» ծրագրի միջոցով «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը նպատակ ունի ամրապնդել դպրոց-համայնք-հուշարձան կապը, նոր լուծումներ ներդնել հուշարձանների պահպանության, ուսումնասիրության, հանրահռչակման ու օգտագործման բնագավառում։ Կրթամշակութային նոր կենտրոնի նպատակը մեկն է՝ աշակերտներին տալ մասնագիտական կողմնորոշում, հայագիտական խոր գիտելիքներ…։ Ե. Ասատրյանի դուստրը՝ դպրոցի պատմության ուսուցչուհի Հասմիկ Եսայանը ողջունեց ներկաներին, ասաց, որ օրը պատահական չէ ընտրված 1948 թ. նոյեմբերի 5-ին է ծնվել հայրը։ Դպրոցի տնօրեն Անդրանիկ Պետրոսյանը շնորհակալություն հայտնեց ՊՈԱԿ-ի տնօրինությանը, Ա. Զաքյանին, աշխատակիցներին, Ե. Ասատրյանի կնոջը՝ Աստղիկ Պողոսյանին եւ բոլոր նախաձեռնողներին, որ իրենց դպրոցում է բացվել նման մշակութային օջախ։ Շնորհակալություն հայտնեց նաեւ իր սաներին, ովքեր, Հասմիկ Եսայանի գլխավորությամբ, 2020 թ. մասնակցել էին «Յոթը սարի ետեւում» մրցույթին, դարձել մրցանակակիր եւ ճանաչելի դարձրել իրենց դպրոցն ու գյուղը: Կարեւորեց ծրագիրը, որը, բացի գեղագիտական նշանակությունից, ունենալու է ճանաչողական, մասնագիտական ընտրության հնարավորություն դպրոցականների համար։ Հույս հայտնեց, որ թանգարանը կծառայի իր նպատակներին։

Համակուրսեցուն ու երկար տարիների ընկերոջը ներկայացրեց հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող Սուրեն Հոբոսյանը։ Ասաց, որ շատերը Եսայիին գիտեն որպես լավ գիտնականի, հնագետի, զինվորականի, սակայն պետք է իմանան նաեւ, որ նա մեծ մարդ էր, լավ ընկեր, հումորով լեցուն։ Նշեց՝ դեռ ուսանողական տարիներին է Եսային ունեցել առաջնորդի ջիղ, եւ նրան են ընտրել կուրսի ավագ։ Պատմեց, թե ինչպես են կարողացել հայ-ադրբեջանական սահմանին իրականացրել դամբարանների պեղումներ դեռ ուսանողական տարիներին։ Թուրքերը եկել եւ փորձել են արգելել պեղումները՝ պատճառաբանելով, որ այդ դամբարաններն իրենց նախնիներին են պատկանում։ Ե. Ասատրյանը կարողացել է ապացուցել, որ թուրքերը սխալվում են։ Իր ամուսնուն՝ որպես հատկապես հայրենասեր գիտնականի ու զինվորականի, ներկայացրեց Աստղիկ Պողոսյանը։ Ողջունելով թանգարանի բացումը՝ հույս հայտնեց, որ այստեղ այցելողները երեւի կմտածեն Շուշին հետ բերելու, Տիգրանակերտում պեղումներ կատարելու, Դադիվանք անարգել ուխտի գնալու մասին։ «Եսային այն գիտնականներից էր, որ Արցախյան գոյամարտի առաջին օրերից զենք վերցրեց, ընկերների հետ կազմակերպեց ու ստեղծեց կամավորական «Սասուն», «Թալին» ջոկատները եւ որպես հրամանատար մասնակցեց մարտական գործողությունների Արցախի Բերդաձորում, Մեղրիում եւ այլուր»,- ասաց Ա. Պողոսյանը եւ հավելեց, որ այդ օրերին Եսային գրել է. «Հնագետս դարձա զինվորական, որ վաղվա խաղաղ օրը գիտնականի գրիչով ու բրիչով աշխատելիս չամաչեմ»։

Ելույթներից հետո իրենց երկրացուն ու գիտնական-հնագետին, զինվորականին ներկայացրեցին դպրոցի աշակերտները, հանդես եկան նաեւ երգերի ու ազգագրական պարերի կատարումներով։ Դպրոցի շրջանավարտ, Երեւանի Խ. Աբովյանի անվ. պետական մանկավարժական համալսարանի գեղարվեստի ֆակուլտետի երգարվեստի բաժնի 3-րդ կուրսի ուսանողուհի Սուսաննա Պետրոսյանի կողմից հնչեցին «Լաճ, տնավեր…» եւ «Տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ» երգերը, որոնք ժամանակին շատ է սիրել Ե. Ասատրյանը։ Սուսաննայի քույրը՝ 12-րդ դասարանցի Մարգարիտան, «Յոթը սարի ետեւում» մրցույթի մասնակիցներից է, որոշել է բժշկուհի դառնալ։ Նույն մրցույթի մասնակից 10-րդ դասարանցի Մհեր Թորոսյանը նույնպես հանդես եկավ՝ ներկայացնելով Ե. Ասատրյանի կենսագրական տվյալներից։ Որոշել է դիվանագետ դառնալ, սակայն երկմտում է. հնարավոր է՝ հնագետ։ Ելույթներից հետո եղավ ցուցասրահի բացումը։ Առաջինը ներս մտան գիտնականի կինը, ընկերները։ Ներկաները ծանոթացան ցուցադրությանը։ Հատկապես ուրախ էին այն գիտնականները, ովքեր աշխատել են Եսայու հետ։ Ցուցադրությունում նաեւ նրանց՝ տարիներ առաջվա լուսանկարներն էին։

Ընթացքում զրուցեցի Եսայու որդու՝ փոխգնդապետ Վարդան Ասատրյանի հետ։ Ասաց՝ գոհ է եւ ուրախ, որ բացվեց թանգարանը, հավելեց նաեւ՝ երեխա ժամանակ հոր հետ մասնակցել է հնագիտական պեղումների, սակայն ընտրել է նրա երկրորդ մասնագիտությունը, դարձել է զինվորական եւ այժմ էլ ծառայում է ՀՀ զինված ուժերում։ Զինղեկ Գնել Թովմասյանը 1991-ից է աշխատում դպրոցում։ Կարեւորում է նման միջոցառումները, որ աշակերտները ճանաչելով հայրենիքը, կսիրեն նաեւ այն, իսկ իր եւ բոլոր զինղեկների պարտքն է նույն աշակերտներին նաեւ զինվորական գործը սովորեցնել։ Այսօր, քան երբեւէ, մենք դրա կարիքն ունենք։