«Մարդիկ կան, որոնք կապրին եւ կը շարժին
առանց ամենեւին տեղեկություն մը ունենալու այն աշխարհին վրա,
զոր աղմուկով կը լեցնեն, ինչպես ճանճերը կը թռչին
եւ կը բզզան առանց կենդանաբանություն գիտնալու»:
Հակոբ Պարոնյան
Այս օրը 2005 թ. ՅՈՒՆԵՍԿՕն է հռչակել՝ կարեւորելով փիլիսոփայության քաղաքակրթական բացառիկ նշանակությունը եւ անձնային իմաստը: Համահանրային կարգավիճակի արժանացած տարատեսակ «օրերի շքերթի» մեջ այդ օրվա ներառումը միանգամայն հիմնավոր, կարեւոր եւ խորհրդանշական իրադարձություն է:
Վաղուց է նկատված, որ հատկապես պատմության բեկումնային պահերին է արձանագրվում փիլիսոփայության հանդեպ հետաքրքրության որոշակի վերածնունդ: Իրոք, մարդկությունը 21րդ դարի արդեն երրորդ տասնամյակն է թեւակոխել բնավ էլ ոչ սահուն կերպով, այլ անվերջանալի ճգնաժամերի, պատերազմների, սպառնալից համավարակների, հարուստ եւ աղքատ երկրների միջեւ հարաճուն լարվածության, պետությունների փոխադարձ անվստահության, մարդկանց վիթխարի զանգվածների շրջանում խորացող հոռետեսության, ապագայի անորոշության հանդեպ սարսափի, ողջ քաղաքակրթության գոյության հնարավորության իսկ համար համատարած տագնապի պայմաններում:
Այսօր նույնիսկ երդվյալ տեխնոկրատի համար դժվար է գերլավատես լինելը կամ թեկուզ իրեն որպես այդպիսին ներկայացնելը, քանզի ակնհայտ է, որ մարդու իմացական անսահմանափակ, հարաճուն հզորության եւ տեխնոլոգիական նոր, ինքնին բարենպաստ, շարունակ ընդլայնվող հնարավորությունների չարաղետ գործադրման միջեւ ողբերգական վիհը ոչ միայն գոյացրել է մարդու ռոբոտացման իրական վտանգ իր իսկ ստեղծած արհեստական միջավայրում, հանգեցրել է մարդու իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակման նոր բնույթի՝ հիրավի «տեխնոլոգիական Լեւիաթանի» վերածվող պետության ճիրաններում, այլ նաեւ մարդկությանը ընդհուպ մոտեցրել է առհասարակ իսպառ ինքնաոչնչացման եզրին:
Արդ, մտածող մարդկանց առջեւ նորովի են հառնում փիլիսոփայության հավերժական հարցերը, մասնավորապես՝ կյանքի եւ մահվան իմաստի, մարդկային քաղաքակրթության համատիեզերական պատասխանատվության, մարդու եւ հանրության հիմնարար արժեքների, համակեցության բանական կազմակերպման իրական հնարավորության, ազատության եւ անհրաժեշտության, նպատակի եւ միջոցի, ճշմարիտի եւ կեղծիքի, հույսի եւ հավատի, մարդկային արարքների գործաբանական արդյունավետության եւ բարոյական հիմնավորվածության հարաբերակցության մասին եւ այլն:
Այս ամենն անդրադառնում է հասարակական գիտակցության բոլոր ձեւերի վրա, ուստի գիտությունը, բարոյականությունը, կրոնը, արվեստը, հանրային իրականության հոգեւոր արտացոլման մյուս ձեւերը պատճառների բացատրություն են որոնում, հիմնախնդիրների լուծումներ են առաջարկում՝ աշխարհի ընկալման ու արտահայտման իրենց առանձնահատկության շրջանակներում:
Փիլիսոփայությունը, որպես աշխարհի եւ աշխարհում մարդու տեղի ու դերի մասին առավել ընդհանրական, համընդգրկուն պատկերմանը միտված գիտակցության ձեւ, բացառիկ կարեւորություն է ստանում: Հատկապես փիլիսոփայությունն է ունակ արդիականության հրատապ հարցերին տալու ամբողջական պատասխաններ՝ օգտագործելով նաեւ հասարակական գիտակցության մյուս ձեւերի ըմբռնումները: Չէ՞ որ թվարկված ու հարակից հիմնախնդիրները բնավ էլ զուտ գիտական վերլուծության պատասխան չեն ակնկալում եւ ոչ էլ սոսկ տեխնոլոգիական լուծումների են կարոտ. դրանք, ամենից առաջ, աշխարհայացքային հարցադրումներ են:
Մինչդեռ աշխարհի գրեթե բոլոր պետություններում միեւնույն պատկերն է, այն է՝ թե՛ հանրային կյանքի կառավարման վերին մակարդակներում, թե՛ քաղաքագիտական ռազմավարական կենտրոններում առայժմ հիմնականում գերադասում են արդի մարտահրավերների պատասխանները որոնել ավանդական պոզիտիվիզմի ոգով` ապավինելով բացառապես գիտության եւ տեխնիկայի առաջընթաց զարգացման ակնկալվող հնարավորություններին՝ անտեսելով, շրջանցելով, թերագնահատելով աշխարհայացքային, արժեհամակարգային հանգուցային հիմնախնդիրները:
Ամենամեծ վտանգը, ըստ իս, այն է, որ պոզիտիվիստական մեթոդաբանությունը բառացիորեն խեղդել է հետխորհրդային երկրների կրթական համակարգը (մասամբ՝ որպես հետեւանք արեւմտյան փորձի կույր ընդօրինակման). բարձր որակավորման մասնագետների պատրաստումն այսօր տառապում է տեխնոկրատիզմի, օգտապաշտության, պատեհապաշտության, մասնատվածության ծայրահեղություններից: Դարձյալ, հատկապես փիլիսոփայական որոշակի կրթվածությունն է, որ զինելով մարդուն ընդգրկուն աշխարհայացքով, ինքնուրույն եւ քննադատական մտածելակերպով, հնարավորություն է ընձեռում ձերբազատվելու ձախավեր պրակտիցիզմից եւ ձեւավորելու 21րդ դարի լիարժեք մասնագետների:
Բացառիկ է փիլիսոփայության դերը նաեւ լիարժեք մարդու եւ քաղաքացու, բանական էակին սազական մտավոր ու հոգեւոր կյանքի ապահովման համար: Խոսքը, իհարկե, ոչ թե ինքնին փիլիսոփայությանը ծանոթանալու եւ թեկուզ փիլիսոփայական տարբեր հայացքների մեջ խորանալու մասին է, այլ հատկապես փիլիսոփայելու ունակության: Մարդուն ներքնապես բնորոշ այդ ունակության մասին է Դավիթ Անհաղթի այն համոզմունքը, թե ով գեթ մեկ անգամ առիթ է ունեցել թեկուզ «լոկ մատի ծայրով ճաշակելու փիլիսոփայության քաղցրությունը», մնացած բոլոր հոգսերը մի կողմ կդնի եւ կնվիրվի փիլիսոփայությանը «ողջախոհ մի մոլությամբ»:
Այդպես է, անտարակույս: Եվ այդպես պիտի լիներ, քանզի մարդը ինքնին փիլիսոփայող, իմաստավորելուն միտված արարած է, բայց այդպես է, քանի դեռ նա ի՛նքն է դա գիտակցում, ի՛նքն է ցանկանում հարազատ լինել իր ինքնությանը եւ զորացնել իր ընդոծին կարողությունները: Այնպես որ, այս դեպքում էլ երիցս տեղին է աստվածաշնչյան այն բանաձեւը, թե «բազում են կանչվածները, բայց սակավ են ընտրյալները» (Մատթ. Ի 16): Չէ՞ որ, ինչպես Տերն է դիտում, գնահատում եւ վարձահատուցում «կանչվածի» ոչ թե սոսկ արածը, այլ դրա կերպը, այդպես էլ Փիլիսոփայությունն է «դիտում» փիլիսոփայել ցանկացողի իրական վերաբերմունքը, ուստի եւ «ընտրյալները» չեն կարող սակավ չլինել:
Ամենից առաջ, անձը պետք է լավ հասկանա, թե ինքն ի՞նչ է ուզում փիլիսոփայությունից եւ ինչի՞ն է ուղղված փիլիսոփայելու իր ուրույն կերպը: Արդ, փիլիսոփայի որեւէ գիրք ենք կարդում պարզապես ժամանցի՞ կամ էլ տեղիանտեղի նրա անունը հիշատակելո՞ւ համար, թե՞ քննարկված հարցերի մեջ իսկապես խորանալու, հեղինակի հետ միասին կեցության հավիտենական խնդիրների շուրջ մտորելու, ուստի եւ սեփական «եսը» ավելի լավ ճանաչելու համար:
«Փիլիսոփայությունը նրա համար չէ, ասում է Լուցիուս Աննեուս Սենեկան, որ օրը հաճելիորեն անցկացնես եւ առանց ձանձրույթի ժամանակ սպանես. փիլիսոփայությունը կռումկոփում է հոգիդ, կարգավորում է կյանքդ, կառավարում արարքներդ, սովորեցնում ի՛նչ անել եւ ինչի՛ց խուսափել, ղեկը ձեռքին՝ ճանապարհ է բացում ալիքների հորձանուտի միջով. առանց նրա հնարավոր չէ կյանքում լինել անվեհեր եւ ինքնավստահ. չէ՞ որ ամեն պահի այնքան բան է կատարվում, որ մենք կարիք ենք զգում խորհրդի, որը կարելի է միայն փիլիսոփայությունից ստանալ»:
Միամտություն կլիներ պնդելը, թե ժամանակակից մարդը հատկապես փիլիսոփայությունից է խորհուրդ ակնկալում կենսիմաստային որեւէ խնդրի մասին: Հիշենք Էրիխ Ֆրոմի ստույգ ախտորոշումը, թե ժամանակակից մարդը «լինելության ապրելակերպից» աստիճանական անցում է կատարել «ունենալու ապրելակերպին» եւ սեփական կյանքն իմաստավորում է առավելապես որպես սպառող էակ: Լինելչլինելու տառապագին հարցադրումն այսպես դյուրին «լուծում» է ստացել. այնքանով կաս եւ այնքանով իմաստալից է քո լինելը, որքանով ավելին ունես՝ հարստություն, դիրք, հեղինակություն, իշխանություն եւ այլն: Ավելին՝ դու ունես նաեւ ճիշտ ապրելակերպի պատրաստի կաղապարներ, որոնք ամեն պահի քեզ են մատուցվում տեղեկատվական հասարակության բոլոր խորշերից:
Պատահական չէ, որ մարդկանց մեծամասնությունը կարիք էլ չի ունենում դիմելու փիլիսոփայությանը, այսինքն՝ մտավորհոգեկան ջանք գործադրելու, կյանքի իմաստիանիմաստության շուրջ ցավագին դատողություններ անելու: Ի՞նչ պահանջմունք կարող է լինել վեր բարձրանալու համար անհրաժեշտ հոգեւոր աշխատանք կատարելու, եթե տեխնիկական հարաճուն հարմարավետությունը, տեղեկատվական անողոք հարահոսը, կենցաղային անվերջանալի անցուդարձը մարդուն կաշկանդում, պարփակում են թմբիրի մեջ, նրան պարտադրում են, Հակոբ Պարոնյանի ասած, ճանճային կենսակերպ (թեկուզ նորաձեւ անվանենք՝ «ռոբոտակերպ կեցություն»): Ինչո՞ւ պետք է ցանկություն ունենաս գլուխդ բարձրացնելու, գիշերային երկնքին նայելու, աստղերով սքանչանալու, երբ գլուխդ ու հայացքդ ներքեւ հակած հեռախոսիդ մեջ հարյուրապատիկ գրավիչ պատկերներ կան: Ինչո՞ւ պետք է մեջդ հարցեր ծագեն, առհասարակ ի՞նչ կարիք ունես ճշմարտությունը որոնելու, երբ ամեն քայլափոխի շրջապատվածխեղդված ես «սպառիչ» պատասխաններով…
Ահա թե ինչու այսօր մենք բոլորս ավելի շատ խորհուրդ ենք տալիս, քան խորհուրդ հարցնում, մակերեսային, ծանծաղ դատողություններ ենք անում, քան իսկապես փիլիսոփայում: Մեզ թվում է, թե քանի որ ավելի ու ավելի շատ ենք տեղեկություններ ստանում, ուրեմն եւ ավելի ու ավելի շատ գիտենք, բայց իրականությունն այն է, որ մենք հենց այդ պատճառով ավելի ու ավելի քիչ ենք հասկանում: Աշխարհի պատկերը տրոհվում է, մասնատվում, աղճատվում, բայց մենք դա չենք զգում, իսկ եթե զգայինք էլ, արդեն չենք կարողանա ի մի բերել, ամբողջականացնել:
Միայն ու միայն «փիլիսոփայության քաղցրությունը» ճաշակածները կարող են լավագույնս վկայել, որ փիլիսոփայությունը, իսկապես, ունակ է մարդուն արթնացնելու առօրյա թմբիրից, նրան հուսադրելու, գոտեպնդելու, խանդավառելու, մխիթարելու, մտավոր եւ հոգեկան մեծագույն հաճույք պատճառելու, միով բանիվ՝ հիրավի ազատ մարդուն արժանավայել կյանքի հոգեւոր եւ բարոյական հիմքերն ապահովելու: Ահավասիկ նման կյանքով ապրած մեկի՝ Միշել Մոնտենի եզրակացությունը. «Ես Սոկրատեսին հեշտորեն պատկերացնում եմ Ալեքսանդրի տեղում, բայց Ալեքսանդրին Սոկրատեսի տեղում պատկերացնել չեմ կարողանում: Եթե մեկը հարցներ Ալեքսանդրին, թե նա ի՞նչ կարող է անել, վերջինս կպատասխաներ՝ աշխարհը ենթարկել իմ իշխանությանը: Եթե մեկը նույն հարցով դիմեր Սոկրատեսին, նա, անկասկած, կասեր, որ գիտե ապրել, ինչպես որ վայել է ադամորդուն, այսինքն՝ ըստ բնության նախասահմանման, իսկ դրա համար պահանջվում են առավել ընդարձակ, առավել խոր ու ավելի օգտակար գիտելիքներ: Հոգու արժեքայնությունը որոշվում է ոչ թե վերեւ բարձրանալով, այլ մշտապես եւ ամեն ինչում կանոնավոր լինելով. նրա վեհությունը երեւում է ոչ թե մեծության ու փառքի մեջ, այլ առօրյայում»:
Արդ, ավարտենք Էպիկուրի մի խորհրդով. «Թող ոչ ոք երիտասարդ տարիքում չհետաձգի փիլիսոփայության պարապմունքները, իսկ ծերության ժամանակ չհոգնի փիլիսոփայությամբ զբաղվելուց. չէ՞ որ հոգու առողջության համար ոչ ոք չի լինում ո՛չ թերի, ո՛չ էլ գերհասուն. ով ասում է, թե դեռ չի եկել փիլիսոփայությամբ զբաղվելու ժամանակը կամ էլ անցել է, նա նման է մեկին, որը կասեր, թե դեռ ժամանակը չէ երջանիկ լինելու կամ էլ արդեն անցել է ժամանակը»:
Մնում է այս խորհուրդը հիշել (եւ հիշեցնել) ոչ միայն փիլիսոփայության համաշխարհային օրվա առթիվ. մի՞թե ամբողջ տարվա մեջ միայն մեկ օր է հարկավոր ապրել ու գործել որպես հիրավի մտածող էակ, սեփական հոգեւոր եւ մտավոր կյանքը ինքնուրույն եւ արժանավայել կերպով տնօրինող մարդ:
Որպես հետգրություն՝ ուզում եմ օրվա առթիվ շնորհավորել փիլիսոփայության եւ փիլիսոփայելու իմաստն ու արժեքը գիտակցող ընթերցողներին, առաջին հերթին, իհարկե, մասնագիտությամբ, զբաղմունքով եւ կոչումով փիլիսոփաներին:
Մենք ենք, որ բոլորից սուր ենք զգում ստեղծված վիճակի պարադոքսը. մի կողմից, թե՛ անհատը, թե՛ ամբողջ մարդկությունը հանուն ճիշտ մտածելակերպի, ապրելակերպի եւ գործելակերպի ընտրության պարզապես դատապարտված են փիլիսոփայության աշխարհայացքային ներարկման (գուցե ներարկումների շարքի), բայց, մյուս կողմից, աշխարհի բախտը տնօրինող ուժերը, ռազմավարական վճիռներ կայացնող քաղաքական վերնախավը կա՛մ չեն հասկանում այդ հրամայականը, կա՛մ էլ, ընդհակառակը, հրաշալի հասկանալով, փորձում են փիլիսոփայությանը պարտադրել գաղափարախոսության եւ քարոզչության սպասարկուի դերը: Համապատասխանաբար՝ փիլիսոփաների վերլուծական հրապարակումները, անցանկալի ապագայի մասին հնչեցվող նախազգուշացումները հիմնականում գնահատվում են որպես անհիմն, զուտ «ալարմիստական» (տագնապահարույց) տրամադրությունների դրսեւորումներ:
Եվ եթե մենք չենք ընդունում մեզ պարտադրված Կասանդրայի դերը, ո՛չ էլ ցանկանում ենք նրա ողբերգական ճանաչմանն արժանանալ, ուստի մեր ճշմարտությունը, փիլիսոփայության եւ փիլիսոփայելու փրկարար դերակատարման մասին մեր համոզվածությունը պարտավոր ենք անդուլ եւ հնարավորինս մատչելի կերպով փոխանցելու մտածող բոլոր մարդկանց: Քանի դեռ ուշ չէ… Չփիլիսոփայող մարդը (մարդկությունը), որքան էլ հպարտանա իր տեխնոլոգիական հարաճուն հզորությամբ եւ նույնիսկ համարձակվի Աստծո արարչագործությանը հավասարվել, դատապարտված է կործանման:
Եթե ընդունում ենք նժդեհյան հավատո հանգանակը, թե «մարդս գաճաճ է իր ներքին հսկայի բաղդատմամբ», ապա պիտի ընդունենք նաեւ, որ հատկապես փիլիսոփայությունն է մարդգաճաճի ինքնահսկայացման եւ ինքնափրկության շիտակ ճանապարհը:
Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ
Փ.գ.դ., պրոֆեսոր
