Շալուա գետի եւ նրա ձախակողմյան Րախիշ վտակի միացման տեղում ժամանակին բնակավայր է գոյություն ունեցել։ Այստեղ մի մեծ ժայռ կա, որի վրա խաչեր են քանդակված, կան այլ նշաններ։ Կա կարծիք՝ այս քարն այստեղ է տեղեկատվական նպատակով։
Արախիշի զարմանահրաշ խաչքարը
Շալուա եւ նրա արեւելյան Արախիշ (Րախիշ) վտակի միացման տեղում, ձախափնյա հարթությունում, ծովի մակերեւույթից 1270 մ բարձրության վրա մեծ քարաբեկորին խաչեր կան քանդակված: Այստեղից սկսվում է անտառապատ բավականին թեք լանջը՝ ձգվելով մոտ 130 մ ուղղահայաց վեր: Իսկ վերեւում արդեն մի մեծ հարթություն է, որտեղ կան 10-ից ավելի շիրմաքարեր: Հիմնականում հարթ տապանաքարեր են՝ առանց արձանագրության: Սրանց մեջ է արվեստի իսկական գլուխգործոց մի խաչքար, որն ունի արձանագրություն: Հուշակոթողը կերտված է դեղնավուն քարից: Չափերն են 235x105x35 սմ, վերեւի մասը կիսակլոր է, ավարտվում է սլաքով: Կոթողը հիշեցնում է մուտք՝ եզրափակված 3 շերտով: Առաջին շերտը կազմված է կլորավուն մոտ 50 զարդանախշերով, երկրորդը ամբողջական կլոր եզր է՝ բաժանված առաջինից բարակ փոսորակով: Երրորդ շերտի վրա արձանագրությունն է, որն սկսվում է ներքեւի ձախակողմյան անկյունից եւ վերջանում աջ անկյունում: Տարածքի պատմական հուշարձանների լավագույն գիտակ Ալեքսան Հակոբյանի հետ հուշակոթողն ուսումնասիրել ենք 2000 թ. հունիսին: Պատմաբանն արձանագրությունը վերծանել է. ՅԱՆՈՒՆ Ա/ՍՏՈՒԾՈ/Յ, ԵՍ՝ ԳԵՐԳ ԿԱՆԿՆԵՑԻ ԶԽԷՉՍ Ի ԲԱՐԷԽԱՒՍՈՒԹ/Ի/Ւ/Ն/ ԻՆՁ ԵՒ ԱՄՈՒՍՆՈՅ ԻՄՈՅ ՄԻՆԱՅԻՆ ԵՒ ԱՂԲԷՐԱՑՆ « Չ… Խաչքարի ձախ անկյունը կոտրված է, եւ, բնականաբար, հնարավոր չէ ամբողջությամբ ընթերցել արձանագրությունը: Սակայն վերջին Չ տառը, հավանաբար, խաչքարի կերտման թվագրության առաջին թիվն է՝ 700: Չ-ից հետո նշմարվում է նաեւ Կ (60 թիվ) տառի մասնիկը: Սա հուշում է, որ խաչքարը կերտվել է հայոց ՉԿ (հնարավոր է, որ եղել են տասնավոր եւ միավոր արտահայտող տառեր) թվականին: Այսպիսով` հրաշակերտ այս խաչքարը կանգնեցվել է 1311-1320-ական թվականներին (760+551=1311):
Արքո գյուղի եկեղեցին
Բերձոր-Քարվաճառ ճանապարհի մոտ 60-րդ կիլոմետրին է Վայկունիք գավառի պատմական բնակավայրերից մեկը՝ հավանաբար, Արքուգետը։ Այս գյուղի մոտակայքում պահպանվել են Հայոց 2 եկեղեցիներ՝ դարձյալ 12-14-րդ դարերում կառուցված: Եկեղեցիներից մեկը թուրքերի կողմից պայթեցվել է 1983 թ.. այն այժմ էլ, թեկուզ կիսականգուն, հիացնում է իր կերտվածքով ու գեղեցկությամբ: Եկեղեցին գտնվում է Ծ. Մ. 1540 մ բարձրության վրա՝ լայնարձակ հարթ տարածքից սկսվող բլրակին։ Մինչ վերջերս կանգուն էր կենտրոնական թաղակիր կամարը։ Կանգուն ժամանակ եղել է միանավ, թաղածածկ հորինվածքով։ Սուրբ խորանը պայտաձեւ է։ Կառուցված է կրաշաղախով, անմշակ քարով, ներսը սվաղված է։ Արտաքին չափերն են՝ 12,3×5,2 մ, մոտ 1 մ հաստությամբ պատերով։ Ճարտարապետական ոճական առումով կառուցվել է 12-13-րդ դարերում։ Սակայն, հաշվի առնելով այն, որ Սուրբ խորանը պայտաձեւ է՝ հնարավոր է, սրբատունը կառուցվել է ավելի վաղ շրջանում։ Եկեղեցու դիմաց գեղեցիկ զարդանախշերով, ոճական առումով 11-12-րդ դարերում քանդակված խաչքար կա՝ 220x60x30 սմ չափերով։ Քարի կենտրոնական մասում մի մեծ խաչ է քանդակված՝ վերին եւ ներքին թեւերին դարձյալ մեծ չափերով տերեւային պատկերներ։ Ընդհանրապես, շինության տարածքում է եղել բնակավայրի (հնարավոր է՝ պատմական Արըքլի, Արքուգետ, Արքո) հանգստարանը, որտեղ կան 20-ից ավելի շիրմաքարեր։ Որոշները տեղում են, որոշները տեղահանված են։ Պահպանված տապանաքարերից մեկը պատկանում է Գեւորգ իշխանի եղբորը: Այդ է վկայում տապանաքարի վրայի արձանագրությունը. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԲԱԽՏԱՅ, ՈՐԴԻՈՅ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱՅ, // ՈՐ ԿԱՐԻ ԾԵՐՈՒԹՅԱՄԲ ՎԱՂՃԱՆԵՑԱՎ: // ՅԻՇԵՑԷՔ // Ի ԲԱՐԻՆ: ԹՎԻՍ ՉԽԷ /1298թ./։ Մեկ այլ տապանաքար՝ 180x50x20 սմ չափերով, տեղահան է արված, գտնվում է եկեղեցուն մոտ՝ հարավային կողմում։ Ունի հետեւյալ արձանագրությունը. «ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԲԱԽՏԱ ՈՐԴՈ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱՈՐ /ԿԱՐԻ ԾԵՐՈՒԹԵԱՄԲ ՎԱՂՃԱՆԵՑԱՒ ՀԻՇԵՑԵՔ/ Ի ԹՎԻՍ ՉԽԷ/1298Թ./ ԲԱՐԻՆ»։ Մի տապանաքար, որ գտնվում է եկեղեցուց մոտ 30 մ հարավ, ունի հետաքրքիր պատկերներով քանդակներ։ Ձախ կողմում հեծյալ է, աջ ձեռքով բազե է բռնել։ Հեծյալին դիմավորում է մի կին՝ մի ձեռքում մեծ կուժ է, մյուսում՝ երեւի թաս։ Կնոջ կողքին փոքր երեխա կա։ Աջ կողմում մարդ կա` ձեռքին կամ սուր է, կամ մահակ, ոտքերի մոտ այծ է նստած, իսկ գլխավերեւում մեծ արծիվ է՝ կտուցը բաց։ «ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԱՒԱՔ ՍԱՐԿԱՒԱՔԻՆ/ ԹՎ/ԻՆ/ ՌԼԱ-1031+551=1582թ./» արձանագրությամբ, 120x55x28 սմ չափերով, եկեղեցու հյուսիսային կողմում է, ունի գավազանով քանդակ։ Մեկ այլ՝ 115-30-50 սմ չափերով տապանաքարին կա հետեւյալ արձանագրությունը. «ՍԷՀԱԳ ԿԱՆԿՆԵՑԻ ԽԱՉՍ ԻՄ ԵՂԲԱՐ ՄԻՏԿԻՆԻՆ»։ Այս տապանաքարի հարեւանությամբ նույն չափերով մեկ այլ շիրմաքարի գրված է. «ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ՊԱՂՏ/ԱՍ/ԱՐԻՆ»։
