Գտնվում է Շալուա գետի ձախակողմյան պատմական բնակավայրերից մեկում՝ ներկայիս Արջաձորում, որն ընկած է Վակունիս եւ Վաղազին գյուղերի մեջտեղում։ Բնակավայրի պատմական անվանումը հայտնի չէ, խորհրդային տարիներին կոչվել է «Աղջայազ»։ Գյուղի արեւելյան կողմում՝ սարալանջի ստորոտում, պահպանվել է հայոց միջնադարյան հանգստարանի ավերված տարածքը։ Այնուամենայնիվ, որոշ տապանաքարեր մնացել են, որոշներն էլ օգտագործվել են որպես շինաքար։
Այստեղ այցելել եմ 2009 թ. նոյեմբերի 25-ին՝ Արտաշավի գյուղի բնակիչ Վահրամ Հարությունյանի ուղեկցությամբ։ Հանգստարանում միակ կանգունը 185x155x35 սմ չափսերով 2 մեծ, մոտ 100 սմ բարձրությամբ խաչաքանդակով ու արձանագրությամբ, լավ պահպանված մի խաչքար կա։ Այժմ չգիտեմ՝ ինչ ճակատագիր է սպասվելու կարեւոր տեղեկություն հաղորդող այս հուշակոթողին։ Արջաձորը նույնպես առանց պատերազմի թողեցինք թուրքին։ Խաչքարի ձաղակողմյան ներքին անկյունում կա 9 տողանի հետեւյալ արձանագրությունը. «Ի Թ(Վ)ԻՍ ՈՁԴ(684+551=1235) / ԹԱԳԱ/ՒՈՐՈՒԹԵ(ԱՄ)Բ / ՋԱԼԱԼԻՍ, Ե/Ս ՍԱՐԳԻՍ ԿԱՆԳ(Ն)ԵՑ/Ի ԽԱՉՍ ԶԱՅՍ ԻՆՁ ԵՒ ԵՒԱ/ ՆԻՈ ՅԱՂԱՎԹՍ /ՅԻՇԵՑԵՔ»։ Խաչքարի վրա քանդակված են եւս 3 խաչ, սակայն՝ փոքր չափերով: Ձախակողմում՝ արձանագրության հարեւանությամբ, խաչի թեւերը եռանկյունաձեւ են, մեջտեղում՝ կետեր։ Ունի մոտ 35 սմ բարձրություն եւ լայնություն։ Մեծ խաչերի թեւերը կպած են իրար, ունեն հետաքրքիր զարդանախշեր։ Սրանց ներքեւում ավելի փոքր (20-15 սմ) հասարակ խաչ է քանդակված, որը կարծես կախված է միացման տեղից։ Աջակողմյան ներքին անկյունի խաչը նույնպես պարզ քանդակ է՝ 25-20 սմ չափսերով։ Հանգստարանը ժամանակին պատված է եղել պարսպով, որը կառուցվել էր բավականին մեծ քարերով։ Գերեզմանատան հարավարեւելյան մասում կա մի ավերակ շինություն, որը, ամենայն հավանակությամբ, եկեղեցու հետքն է։
Վարդուտ գյուղի մոտակա հնավայրը
2012 թ. նոյեմբերի 21-ին Արտաշավիի Լ. Ազգալդյանի անվան միջնակարգ դպրոցի զինղեկ Վահրամի հետ եղանք Շալուայի ափամերձ Վարդուտի մոտակա լամջերին, որտեղ բլրի վրա պատերի հետքեր երեւացին, եւ մի գորշավուն քար՝ պատից քիչ հեռու ընկած: Ծավալները հուշեցին, որ շիրմաքար է։ Առաջին հայացքից թվում է՝ դրանք սովորական քարեր են, շրջեցինք։ Մինչեւ քարի երեսը տեսնելը, հողի վրա նշմարվեց հայոց խաչի պատկերը: Խաչքար է՝ 15x60x105 սմ չափերով: Լավ է պահպանվել խաչը, որի ներքեւի եւ կողքի մասերը փռված տեսք ունեն, իսկ վերեւինը եռաճյուղ է: Տարածքում տների հետքեր են պահպանվել: Հավանաբար՝ գյուղատեղի է, ով գիտե՝ հնարավոր է այստեղ նաեւ եկեղեցի է եղել: Առաջին ավերակի չափերն այդ են հուշում: Մեկ այլ խաչքար՝ ավելի մշակված, սակայն քարաքոսով պատված ու մեծ չափերով, 15x54x135 սմ, քիչ հեռվում է: Մեկ այլ ոչ ստանդարտ ձեւի, սպիտակավուն խաչքարի վրա, որն ունի մոտ 1, 9 մ երկարություն, 8 խաչ կա քանդակված: Կողքին մի քանի նման քարեր են՝ շիրմաքարերի բեկորներ, որոնց վրա դարձյալ խաչեր են քանդակված, հասարակ, բայց պատմող խաչեր:
Տարածքում շատ են նման քարերը։ Այս տարածքում՝ բլրի հետեւում է պատմական Ալիղուլի գյուղը, որտեղ մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը հայեր էին բնակվում, եւ որտեղ թուրք-թաթարների կողմից 1905 եւ 1918 թթ. կազմակերպվեց հայերի ջարդ: Նախկինում Ալիղուլին եւ մոտակա Գողթանիկ, Գանձա, Արտաշավի եւ այլ բնակավայրեր պատմական Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի Բերդաձոր եւ Հարճլանք-Վայկունիք գավառների մեջ են եղել: Բոլոր բնակավայրերում կան հայոց պատմության հետքերը: Տարածքի հայաթափումն սկսվել է 18-րդ դարակեսից եւ հիմնովին ավարտվել 20-րդ դարասկզբին: Ղազարապատ-Ալխուլի պատմական գյուղն ունի հերոսական եւ դրամատիկ անցյալ: Այն եզակի բնակավայրերից է, որ հայկական է մնացել նաեւ տարածքի հայաթափումից հետո: Այս մասին Մակար Բարխուդարյանն իր «Արցախ» մենագրությունում գրում է. «Միայն մի հայաբնակ գիւղ մնացած է այժմ Հարճլանք գաւառում, որ է Ալղուլի, հիմնուած է Արտաշի սարի հարաւային կողմում. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, օդն, կլիման եւ ջուրն պատուական, երկար կեանք 95-105 տ. եկեղեցին սուրբ Աստուածածին. քահանայ մի։ Ծուխ 74, ար. 372, իգ. 286»:
Մ. Բարխուդարյանի նշած եկեղեցին այժմ չկա: Անցած դարի 60-ական թթ. թուրքերն այն հիմնովին ավերել են: Ոչնչացվել է նաեւ Հայոց հանգստարանը, որոշ տապանաքարերի ու խաչքարերի բեկորներ պահպանվել են գյուղի տարածքում, թուրքաշեն տների, գոմերի պատերի մեջ: 1905 թ.՝ հայ-թաթարական բախումների ժամանակ, Ալղուլին ենթարկվել է հարձակման, ունեցել զոհ ու վիրավորներ, ավերված տներ: Այնուամենայնիվ, մեր պապերը չեն լքել իրենց բնակավայրը, սակայն 1918 թ. արդեն անզոր էին պաշտպանվել, եւ հեռացան իրենց տնից՝ դարձյալ զոհ ու վիրավոր տալով:
Արտաշավի գյուղի խաչքարերը
Արտաշավի գյուղը դարեր շարունակ եղել է հայոց բնօրրան, ունեցել է եկեղեցի։ Ըստ «ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ»-ի (հատոր Ա, Երեւան, 1976 թ., էջ 561 եւ հատոր Բ, Երեւան, 1978 թ., էջ 699)՝ 1615 թ. Քասբար երեցի կողմից այս գյուղում նորոգվել է մի ձեռագիր, որի հիշատակարանում նշված է. «…Ի երկիրս Մաղայոզ, իգեղն Արտաշիպ…»։ Իսկ 1637 թ. այստեղ նորոգվել է մեկ այլ Ավետարան՝ հետեւյալ հիշատակով. «…ի երկիրս Մաղայոզ, ի գուղս Արտայշիբի։ Դարձեալ նորոքեցավ ձեռամբ սուտանուն Սարքիս էրեցուս, ի թիւականիս Հայոց ՌՋԶ-1637 թ.»։ Սա խոսում է այն մասին, որ Արտաշավի գյուղում եղել է եկեղեցի, հնարավոր է՝ վանական համալիր, որտեղ եւ նորոգվել են նշված մատյանները։ Եվ այս սրբատունն ու տարածքի հանգստարանն են քանդել 20-րդ դարում արդեն ադրբեջանցի դարձած քրդերը։ 1993 թ. գարնանն այս գյուղն էլ ազատագրվեց եւ վերահայացավ 2 տարի անց։ Վերաբնակիչ հայերը գյուղի տարբեր շինությունների պատերից հանեցին տապանաքարերի ու խաչքարերի բեկորները եւ տեղադրեցին մի վայրում՝ նախկին սրբավայրից քիչ հեռու։ Խաչքարերը եղել են նախշազարդ, գեղաքանդակ։ Մի հրաշակերտ խաչքարի կեսը պահպանվել էր։ 60-64-15 սմ չապերով նախշազարդ քարի աջակողմյան 15 սմ պատին կա արձանագրություն. ԹՎ/ԻՆ/ ՋԼ-1481թ. … ԿԱՆԳ/ՆԵՑ/Ի ԽԱ/ՉՍ ՀԱԻՐ ԻՄ ՄԱՒՐ ԻՆ ԵՒ ԱՂ/ԲԱՒՐ/ ԻՄ Ի ՎԱՍՆ ՓՐԿՈ/Ւ/ԹԵ/ԱՆ/ ՀՈԳՈ…։ Մնացած մասը չի գտնվել։
Նույն քարի հարեւանությամբ կա մեկ այլ խաչքարի բեկոր, որն ամբողջականի մի քանի մասերից մեկն է։ Դարձյալ արձանագիր է. «…ԱՆԻ-ՄԻՆ։ Թ.ռծ-1601 թ.։ Արձանագրության տակ աղավնի է քանդակված։ Մի մեծ չափերով տապանաքարի վրա որսի տեսարան է քանդակված, սակայն արդեն մաշված է, եւ դժվարությամբ են պատկերները երեւում։ Այնուամենայնիվ, հնարավոր է ընթերցել տարեթիվը. Թվ. ռիդ- 1575 թ.։ Պարզ երեւում է նաեւ որսորդի նետուաղեղը։ Արձանագիր քարեր էլի կան, սակայն ընթերցելը դժվար է։ Գյուղի արեւելյան կողմում, մեկ այլ ավերակ գյուղատեղիում վերջին տարիներին ջրատար կառուցելիս գտնվել էին մի քանի տապանաքար եւ մի հետաքրքիր խաչքար, որն անմշակ քար է, մեջտեղում ունի մի մեծ խաչ, ձախակողմյան թեւի տակ՝ 2 փոքր խաչ, իսկ աջակողմյանի տակ՝ մեկը։ Այս խաչքարը տեղադրվել էր ջրատարի ակունքում։
Այսօր արդեն անհայտ է՝ ինչ ճակատագրի կարժանանան մեր դարավոր հուշարձանները։
