«Ես այլեւս չէի կարող շարունակել իմ հարաբերություններն այնպիսի մարդկանց հետ, որոնք թեպետ սիրալիր եւ բարեկիրթ են, բայց կարող են մեկ միլիոն մարդու արյուն հեղել…»:
Հենրի ՄՈՐԳԵՆԹԱՈՒ
Երբ «հազար տարում հազիվ մարդասպան դարձած բերանն արնոտ հայակերը» իր բուն հայրենիքում յաթաղանում էր մի ողջ ժողովուրդ, եղան ազնվարյուն գործիչներ, որ անսալով մարդկային խղճի ձայնին՝ ձեռնարկեցին քայլեր, դիմեցին իրենց երկրների առաջնորդներին՝ հուսալով նրանց աջակցությունը՝ կանխելու արեւմտահայության իսպառ ոչնչացման՝ երիտթուրք կառավարության մշակած եւ արդեն իսկ իրագործվող ծրագիրը: Դա ասպետական քայլ էր՝ մանավանդ այդ սոսկումնալի իրադարձությունների օրերին: Բարեբախտաբար, եղան այդպիսի անձնվեր անձինք, որոնցից մեկն էլ Հենրի Մորգենթաուն էր՝ գերմանական ծագումով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների դեսպանը ոճրագործ Թուրքիայում:
Այս մեծ հայասերն ընտանիքի իններորդ երեխան էր տասնմեկից. ծնվել է Գերմանիայի Մանհայմ քաղաքում, 1865-ին ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Միացյալ Նահանգներ, ավարտել Կոլումբիայի իրավաբանական քոլեջը, եղել ԱՄՆ ժողովրդավարական կուսակցության գործուն անդամ, կարիերան սկսել բրոկերությամբ, մտերիմ կապեր է ունեցել նախագահ Վուդրո Վիլսոնի հետ, աջակցել նրան նախագահական ընտրություններում:
1913-ին Մորգենթաուն դեսպան է նշանակվել Թուրքիայում: Նրա մտքով անգամ չէր անցնում, որ կարճ ժամանակ անց դիվանագետի սովորական աշխատանքը վեր է ածվելու իսկական դժոխքի. երկրի տարբեր բնակավայրերից իրեն հասած աղետալի լուրին հավատալը դժվար էր. սկսվել էին երիտթուրք կառավարության հայաջինջ ու նախադեպը չունեցող ոճրագործությունները: Հետո ինքն էր ականատես լինելու այդ ամենին, ճարահատյալ հույսով զեկուցագրեր էր ուղարկելու տարբեր ուղղություններով: Շատերն արձագանքելու էին, բայց ոչ գործնականորեն եւ ոչ նյութապես: Կատարվածից սահմռկած դեսպանն անձամբ էր հանդիպելու գլխավոր գիշատիչների՝ Թալեաթի, Էնվերի հետ, փորձելու էր կասեցնել կոտորածն ու տեղահանությունը: Դիմելով Թալեաթ կոչված հրեշին, որ տարիներ անց սատակելու էր Սողոմոն Թեհլերյան վրիժառուի դիմահայաց գնդակից, Մորգենթաու մարդասերն ասելու էր. «Մեր ժողովուրդը երբեք չի մոռանա այս ջարդերը…»: Ասելու էր, բայց ապարդյուն. շարունակվելու էր հայության սպանդը: Այլեւս ոչ մեկից հույս չունեցող դեսպանն ինքն անձամբ էր կազմակերպելու մանավանդ Զմյուռնիայի՝ յաթաղանից փրկված հազարավոր հայերի փրկությունն ու տեղափոխումը Թուրքիայի տարածքից: Մահապուրծ այդ խլյակները հանգրվանելու էին տարբեր երկրներում՝ ստեղծելով նոր գաղթօջախներ:
Հենրի Մորգենթաուն արել էր հնարավորը, բայց այլեւս անզոր էր մնալու թուրքական դժոխքում. 1916 թվականին հիասթափությամբ թողնում է իր աշխատանքը: Այն հարցին, թե ինչու թողեցիք Ձեր պաշտոնը եւ նվիրվեցիք հայերի փրկության գործին, պատասխանը լինելու էր կարճ ու կտրուկ . «Ես մարդ էի, այլ կերպ չէի կարող…»: Հետայդու եւ մինչեւ իր օրերի վերջը եղեռնագործության դժոխքի ականատեսը չէր մոռանալու ոչինչ: Եվ գրվելու էին գիշակերների ոճիրները բացահայտող հոդվածներ ու բազմաթիվ գրքեր. «Հայկական ջարդերի առթիվ», «Ինչու պետք է կործանել Օսմանյան կայսրությունը», «Հայաստանը կանչում է…», «Կոչնչանա՞, արդյոք, Հայաստանը», «Հայերի կոտորածները 1915-ին», «Բոսֆորի գաղտնիքները. 1913-1916», «Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը»: Գրքեր, որոնցով նա մերժում է իբր ռազմական անհրաժեշտությամբ պայմանավորված բնիկ հայերի տեղահանության թուրքական անբարո վարկածը եւ ապացուցում երիտթուրքական պարագլուխների սեւեռուն նպատակը՝ «մեկ հայ թողնել, այն էլ՝ թանգարանում…»: Նաեւ դատապարտում ժամանակի հզոր տերություններին, որոնց ղեկավարները պիղատոսաբար լվացին իրենց ձեռքերը ու մի կողմ քաշվեցին…
Անցել են ժամանակներ: Քաղաքակիրթ ու խաղաղասիրություն խաղացող թուրքը շարունակում է հավատարիմ մնալ բորենիական իր գենին: Խաղաղասերի դիմակի տակից, սակայն, նշմարելի են նրա տակավին արյունոտ ժանիքները, որոնք վերստին կրճտացին արցախյան վերջին պատերազմի ժամանակ: Դրանք դեռ երկար կկրճտացնեն՝ հարամելով մեր միլիոնուկես անմեղ զոհերի, նաեւ խղճի ու մարդասիրության ասպետների հավերժական նինջը: Նինջը Ֆրանց Վերֆելի, Արմին Վեգների, Հենրի Մորգենթաուի, հայանպաստ ու հայասեր, արդարաձայն այլ հոգիների, որոնց անունները երախտագիտության զգացումով են լցնում հայոց մեծ ՍԻՐՏԸ…
