Քաղաքագետ Ստեփան Հասան-Ջալալյանը գիտական հանրույթի դատին է հանձնել երկար տարիների իր ուսումնասիրության արդյունքը՝ «Ադրբեջանաարցախյան հակամարտության գենեզիսը եւ կարգավորման ուղիները» գիրքը: Նորանկախ պետականության շրջանում եւ հատկապես վերջին ժամանակներում խնդրո առարկա նյութն անվիճելի արդիականություն է ձեռք բերել, որն էլ, իր, հերթին, հրամայական է դարձրել հակամարտության խորքային եւ հիմնարար ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը: Հաճախ առօրյա մեր դատողություններում, անգամ գիտական քննարկումներում համարժեք չեն ընկալվում արցախյան հիմնահարցի էությունը, ծագման պատճառները, էլ չենք խոսում դրանց լուծման տեսական-մեթոդաբանական հարցադրումների մասին:
Թյուրիմացաբար հակամարտության ծագման մեկնարկ է համարվում 1988 թվականը, այսպես կոչված՝ արցախյան զարթոնքը՝ բնավ չգիտակցելով վերջինիս իրական շարժառիթները եւ այն դերակատարների հեռահար նպատակները, որոնք ամենեւին կապ չունեին մեր ազգային եւ պետական շահերի հետ: Իսկ առանց այս սկզբնապատճառների հետազոտության հնարավոր չէ հասկանալ արցախյան հիմնախնդիրը, առավել եւս՝ լուծել տեւական ժամանակ անլուծելի համարվող թնջուկը:
Ահա այս նպատակին է ծառայում հեղինակի աշխատությունը, որտեղ հանգամանորեն եւ փաստարկված քննարկվում են հակամարտության ծագման ակունքները եւ կարգավորման ուղիները: Գրքում ցուցանշվում է այն հանգամանքը, որ հակամարտությունը ծագել է 1918 թվականին, երբ աշխարհի քարտեզի վրա ի հայտ եկավ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, որը հետագայում դարձավ սպառնալիք հայության եւ մասնավորապես՝ արցախահայության գոյության համար: Գրքում նշվում են ուշագրավ փաստաթղթեր, պատմական եւ իրավական արժեք ներկայացնող վավերագրեր, լուսանկարներ, որոնցում հիմնավորվում է հեղինակի փաստարկների ճշմարտացիությունը: Հեղինակի եզրահանգումների հանրագումարի արդյունքում փաստվում է, որ Արցախի Հանրապետության նկատմամբ Ադրբեջանի տարածքային հավակնությունները չունեն ոչ պատմական, ոչ էլ իրավական որեւէ հիմնավորում:
Ավելորդ չէ նշել, որ աշխատությունը եռալեզու է (հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն), որպիսի հանգամանքը մեծապես դյուրացնում է լայն հասարակայնությանը եւ միջազգային տարբեր կառույցներին այն հասանելի եւ մատչելի դարձնելու նախաձեռնությունը։ Արդի հիբրիդային պատերազմների ժամանակաշրջանում, երբ տեղեկատվության տարածումը եւ քարոզչությունը հսկայական դեր են խաղում եւ համապատասխան հիմքեր ապահովում սեփական կենսունակության համար, թերեւս, առանցքային են նման աշխատությունների թարգմանությունները եւ հնարավորինս լայն տպաքանակով հասանելի դարձնելը՝ հաշվի առնելով նաեւ այն հանգամանքը, որ այս հարցում մենք ցավալիորեն հետ ենք մնում թշնամուց։ Այս առումով հեղինակի փաստարկված դիրքորոշումները, որոնք իրավական ամուր հիմքի վրա հիմնավորում են Արցախի հայկականությունը, պետք է դառնան միջազգային հանրության սեփականությունը։
Ընդգծելով Ս. Հասան-Ջալալյանի «Ադրբեջանաարցախյան հակամարտության գենեզիսը եւ կարգավորման ուղիները» գրքի գիտագործնական նշանակությունը եւ արժեքը՝ պետք է նաեւ նշել, որ հետազոտությունը գերազանցապես կշահեր, եթե առավել համապարփակ ընդգրկեր հակամարտության կարգավորման ուղիները՝ բանակցային գործընթացը, կնքված համաձայնագրերը, հայտարարությունները եւ այլն: Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ հեղինակն արժեքավոր աշխատանք է կատարել, ցուցաբերել հետազոտողին հարիր բանիմացություն, փաստահավաք աշխատանք, որն էլ բարձրացնում է աշխատության նկատմամբ հետաքրքրությունը եւ ուշադրությունը:
Վահե ԹՈՐՈՍՅԱՆ
Իրավաբանական գիտությունների թեկնածու,
Եվրոպական համալսարանի իրավաբան
