Էներգիայի փնտրտուքը միշտ հուզել է մարդկությանը: Շատ հին դարերում ջրաղացները մեծ դեր են կատարել բնակչության հոգսերը թեթեւացնելու գործում: Հայկական էներգետիկական ակադեմիայի հիմնադիր նախագահ, Ռուսաստանի բնագիտության ակադեմիայի պրոֆեսոր Ստեփան Պապիկյանը տասնյակ տարիներ զբաղվելով այս խնդիրներով՝ տպագրության է պատրաստել «Հայաստանի ջրաղացները» գիտական մենագրությունը: Ստորեւ ներկայացնում ենք հարցազրույց Ս. Պապիկյանի հետ:
-Ջրաղացները ի՞նչ դեր ունեն տնտեսության զարգացման գործում:
-Դարեր շարունակ մարդկությունը էներգիա փնտրելու ակնկալիքով ստեղծել է բազմաթիվ սարքեր եւ սարքավորումներ, որոնք նրան ապրելու հնարավորություն են տվել: Ջրաղացներից սկսած՝ մարդը փորձել է այն կատարելագործել մինչեւ միջուկային էներգիայի օգտագործում: Ջրի ուժով աշխատող ջրաղացները, քամու էներգիայով աշխատող հողմաղացները մեծ դեր կատարեցին բնագավառը զարգացնելու, նորանոր հաջողությունների հասնելու համար: Հայաստանը, գտնվելով աշխարհաքաղաքական դժվարին դրության մեջ, միշտ էլ փորձել է ելք գտնել ստեղծված դժվարին իրավիճակներից:
-Հետաքրքիր է՝ Հայաստանում ո՞ր ժամանակներից են գործել ջրաղացները:
-Հայաստանում ջրաղացները տարածված են եղել դեռեւս ուրարտական ժամանակներից, ինչի մասին վկայում է Վարագա լեռան (Վան քաղաքից հարավ-արեւելք) վրա գտնված 92 սանտիմետր տրամագծով ջրաղացքարը: Դրանք կառուցվում էին գետակների եւ առուների վրա, այնպիսի տեղերում, որպեսզի հնարավոր լիներ փայտե, քարե, հետագայում նաեւ մետաղյա խողովակներով թեքությամբ գահավիժող ջրի ուժով պտտեցնել թափանիվը: 19-րդ դարի 20-ական թվականների վերջին Հայկական բարձրավանդակում գոյություն ուներ 1456 ջրաղաց, իսկ Երեւան քաղաքում` 47 ջրաղաց, 6 դինգ: Ջրաղացների ստեղծման համար առաջինը հայտնագործեցին երկու կարեւոր խնդիր. ջրային անիվը եւ ատամնային փոխանցումը: 1086 թ. Անգլիայում կար 5624 ջրաղաց: 1300 թ. օգտագործվում էին մինչեւ 15 հազար ջրաղացներ: Հայաստանում ջրաղացները լայն կիրառություն են գտել սկսած 10-րդ դարից: Այդ ժամանակվա ջրաղացները եղել են երկու տեսակի` ուղղանկյուն թափանիվով եւ հորիզոնական թափանիվով: Հայաստանում ջրաղացներ կառուցել են գրեթե բոլոր այն գյուղերում, որոնց մոտով հոսել են գետակներ: 1808 թ. Երեւանում, Հրազդան գետի վրա եղել է ինը ջրաղաց: Ջրաղացի կառուցումը եւ շահագործումը թանկ արժեին: 1736 թ. Էջմիածնի վանքին է պատկանել 10 ջրաղաց:
Ջրաղացների տերերը հիմնականում ֆեոդալները, մեծատունները եւ վանքերն էին: Ջրաղացպանները պարտավոր էին աղունավարձ վճարել: Այդ մասին գրում են նաեւ Մխիթար Գոշը, Սմբատ սպարապետը: Աղունավարձը կարող էր տրվել նաեւ բնամթերքով: Ջրաղացները եկամտաբեր կառույցներ էին եւ մեծ շահույթներ էին բերում: Ջրաղացից գանձվել են հետեւյալ հարկերը` տամղան, մահկանեն, դահեկը եւ խարաջը: Ջրաղացները տրվում էին նաեւ կապալով: Հաճախ գրավ են դրվել: Ջրաղացքարի պտույտի արագությունը կազմում էր րոպեում 100-200 պտույտ: Ջրաղացների թիվը Հայաստանում ուշ միջնադարում հասնում էր 1600-ի: Տարիներ առաջ աշխատող ջրաղաց եմ տեսել նաեւ Մեղրիի տարածաշրջանի Տաշտուն գյուղում: Այն անմխիթար վիճակում էր: Ներկայումս Երեւան քաղաքում ջրաղաց գոյություն չունի: Ջրաղացների կարողությունը սահմանվում էր աղացների քանակով, ինչն էլ, իր հերթին, կախված էր բնակավայրերի մեծությունից եւ աղացները շարժող ջրի քանակից: Այս չափանիշներով շատ կարեւոր ջրաղաց է Աշտարակի կամուրջի մոտ գտնվողը, որը գոյություն ունի արդեն 400 տարի: Կամուրջը, որի մոտ կառուցվել է ջրաղացը, Աշտարակի պատմական 5 կամուրջներից մեկն է, որը կապում էր Աշտարակի չորս պատմական թաղամասերը` Բերդի, Ծիրանավորի, Կարմրավորի եւ Մարինեի: Աշտարակի ջրաղացը խոշոր ջրաղացներից է, որովհետեւ ունի վեց աչք: Աչքերի քանակը նրա տիրոջ հարստության չափանիշն էր:
-Արցախի ջրաղացների մասին ի՞նչ կասեք:
-Ներկայումս Հունոտի կիրճում եւ նրա շրջակայքում մոտ 12 ջրաղացների ավերակներ են պահպանվել: 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին այս ջրաղացները Շուշի քաղաքին ալյուր են մատակարարել: Շուշի բերդաքաղաքին ալյուր մատակարարող ջրաղացների մեծամասնությունը Կարկառ գետի վրա էր՝ Հունոտի տարածքում: Արցախի Ասկերանի շրջանի Ջրաղացներ գյուղն իր անունն ստացել է, հավանաբար, շատ ջրաղացներ ունենալու պատճառով: Մինչեւ այժմ պահպանվել են Աղաբեկանց եռաստիճան ջրաղացի, Խուջունց եւ Ջալալանց ջրաղացների ավերակները: Այժմ Արցախում շահագործվող ջրաղացներ չկան:
-Պրն Պապիկյան, հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչ վիճակում են աշխարհի տարբեր երկրներում գտնվող ջրաղացները:
-Ներկայումս աշխարհում գոյություն ունեցող ջրաղացների քանակը նվազում է: Սակայն դեռ շատ վայրերում կարելի է հանդիպել ջրաղացների: Օրինակ՝ Ռուսաստանի Դաշնության Բրյանսկի մարզում: Նոր ջրաղաց է կառուցվել Մարի Հանրապետությունում: Գործող հողմաղացներ եւ ջրաղացներ կան նաեւ Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Շվեդիայում: Իսկ Հոլանդիայում պահպանվել են տասնյակ հողմաղացներ, հիմնականում տուրիստական նպատակների համար, օրինակ, Կիրխբերգ գյուղում: Այստեղ ոչ միայն կարելի է տեսնել, թե ինչպես էին հին դարերում ալյուր ստանում, այլեւ ջրաղացի երկրորդ հարկում գոյություն ունի հնամենի գյուղատնտեսական իրերի թանգարան: Ընդ որում՝ այստեղից յուրաքանչյուրը կարող է իր հետ տանել ինչ-որ նմուշ:
-Ջրաղացներին ի՞նչ ապագա է սպասվում:
-Հայաստանում այժմ գործում են Աշտարակի եւ Ներքին Գետաշեն գյուղում գտնվող ջրաղացները: Մեղրիի տարածաշրջանում Տաշտուն գյուղում նույնպես կա 100 տարվա վաղեմության ջրաղաց: Այն կարող է աշխատել եւ գյուղապետարանի ենթակայության տակ է: Երեւան քաղաքում գործող ջրաղաց չկա: Արգիճի գետի ափին գտնվող Ներքին Գետաշեն գյուղում Ալաշկերտից Գետաշենի շրջան տեղափոխված Թաթոյանների ընտանիքի անդամները 1829 թ. ջրաղաց են կառուցել։ Ջրաղացն աշխատում էր անխափան։ Նա ակտիվ գործունեություն է ծավալել 1990 թ.: Ներկայումս Թաթոյանների ընտանիքի անդամները վերականգնել են ջրաղացը: Այստեղ ստեղծվել է գեղեցիկ եւ հարմարավետ անկյուն, որտեղ մարդիկ կարող են հանգստանալ եւ վայելել գեղեցիկ բնությունը։ Կառուցվել է հյուրատուն։ Երկար տարիներ ջրաղացը եղել է տեղի բնակիչների հավաքատեղին։ Առաջարկում եմ Երեւանի Հրազդանի ձորում տեղադրել հուշաքար, որտեղ հայերեն եւ այլ լեզուներով նշել, որ հարյուրավոր տարիներ այստեղ եղել են ջրաղացներ: Երեւանի պատմության թանգարանում ստեղծել Երեւանի ջրաղացների վերաբերյալ մշտական ցուցադրություն: Տուրիստական գործակալություններին օժանդակել, որպեսզի վերը նշված ջրաղացները դառնան զբոսաշրջության լավագույն վայրերից մեկը: Վերակառուցել հին ջրաղացները: Կառուցել մի քանի նոր ջրաղացներ՝ համապատասխան ճարտարապետական լուծումներով եւ դրանք օգտագործել զբոսաշրջության զարգացման համար: Այն կարող է դառնալ յուրօրինակ կամուրջ հնի եւ նորի միջեւ:
