Գաղտնիք չէ, որ ամեն մի հիմնախնդրի բարեհաջող լուծման նախապայմանը դրա հստակ ձեւակերպումն է, ինչը, իր հերթին, պահանջում է առավելագույնս հստակ եւ ստույգ բառագործածություն: «Ճիշտ բառը՝ ճիշտ տեղում» պահանջի խախտումը կարող է հանգեցնել բուն հիմնախնդրի թյուր ըմբռնման, ուրեմն եւ լուծման ձախողման: Որեւէ հիվանդություն սխալ անվանեք, եւ դուք դժվար թե բուժման միջոցը գտնեք:
Չէի ցանկանա շատ ծավալվել այդ մասին, միայն երկու պերճախոս օրինակ հիշեցնեմ: Մեկն «աղետի գոտի» բառակապակցությունն է: Եթե ժամանակին սա կուրորեն չպատճենեինք ռուսերենից, եթե երեւույթը հայերեն անվանեինք, ապա միգուցե ճիշտ կձեւակերպեինք՝ «աղետյալ գոտի», ինչն էլ կթելադրեր համապատասխան գործելակերպ: Իսկապես, մեր հայրենիքի մի տարածքը բնական աղետի է ենթարկվել, աղետյալ է, այլ ոչ թե ինքն է աղետի աղբյուր: Աղետյալն է, որ օգնության, օժանդակության կարիք ունի: Ասում ենք, չէ՞, «ախտահար», ոչ թե «ախտակիր» կամ «ախտահարույց»: Թեեւ հիվանդը կարող է նաեւ վարակիչ լինել, վարակակիր, սակայն մենք նրան օգնում ենք, ոչ թե ոչնչացնում: Ուրեմն՝ ապաքինենք աղետյալ գոտին, ոչ թե «վերականգնենք աղետի գոտին», առավել եւս՝ «վերացնենք»:
Մյուս օրինակը «փոխզիջում» բառն է, որը, ըստ իս, շատ բանակցությունների խափանման քողարկված պատճառն է: Օտար «կոմպրոմիս»-ը, որ գործածվում է անգլերենում, ռուսերենում, ֆրանսերենում, գերմաներենում, իսպաներենում, իտալերենում եւ այլն, բառացի նշանակում է «համախոստում»: Ուրեմն, այս դեպքում բանակցող կողմերը փորձում են, տրամադրվում են գտնելու երկկողմանի խոստումնալից լուծում, մինչդեռ հայերենում պատրաստվում ենք փոխադարձ զիջում անելու: Եվ համաձայնենք, որ այս երկու բառը հոգեբանորեն միանգամայն տարբեր դերակատարում ունեն՝ մեկը միավորում է կողմերին (թեկուզ ժամանակավորապես), մյուսը՝ պառակտում, մղում զգուշավորության, դարձնում հնարավորինս անզիջում: Ժամանակակից կառավարաբանության լեզվով՝ մեկը հիշեցնում է միջանձնային փոխհարաբերությունների «հաղթանակ-հաղթանակ» տիպարը, մյուսը՝ «պարտություն-պարտություն»:
Միով բանիվ՝ «իրն» ու իր «գիրը» անխզելի են: Ճիշտ անվանենք, որ ճիշտ գործենք: (Եթե ընթերցողը համարում է, թե մինչ այս պահը կարդացածը հորինովի բան է, թող չշարունակի կարդալը:)
Արդ, տեսնենք, թե ի՞նչ սահմանում է տալիս հայկական «Վիքիպեդիան» մեր թեմայի հիմնական հասկացություններին: «Բանականություն-գիտակցության դրսեւորման բարձրագույն մակարդակ. իրերի դրությունը գիտակցելու եւ հասկանալու, տեղի ունեցող երեւույթները իմաստավորելու, կյանքում սեփական տեղը եւ սեփական գոյության իմաստը գտնելու կարողությունն է»: «Ինտելեկտ-զգայություն, ընկալում, ըմբռնում, հասկացում, ողջամտություն, հոգեկանի հատկություն, որը հնարավորություն է տալիս հարմարվել նոր իրադրություններին, սովորել փորձի հիման վրա, հասկանալ եւ կիրառել վերացական հայեցակարգերը, սեփական գիտելիքներն օգտագործել շրջապատող միջավայրը ղեկավարելու համար»:
Իհարկե, ավելի հաջող ձեւակերպումներ կան: Բայց մեր խնդիրն այլ է, ուստի դիմենք ընթերցողին. այս երկու սահմանումների լույսի ներքո՝ «արհեստական» մակդիրը որի՞ն կարող է վերաբերել: Այլ կերպ ասած՝ ընդունելի՞ է արդյոք «արհեստական բանականություն» հասկացության գործածությունը, երբ, ըստ էության, նկատի է առնվում «արհեստական ինտելեկտ»-ը:
Հարցին, կարծեք, հաստատական պատասխան է տրվում նույն «Վիքիպեդիայի» համապատասխան հոդվածներում, որտեղ «արհեստական բանականություն» հասկացությունը գործածվում է որպես «արհեստական ինտելեկտ»-ի հոմանիշ: Ինչ վերաբերում է այս բնագավառում անցկացվող միջոցառումներին, քննարկումներին, ծրագրերին, ապա Հայաստանում գրեթե համատարած է դարձել «արհեստական բանականության» գործածությունը:
Որ այստեղ լեզվական (ուստի եւ իմաստային) խառնաշփոթ կա, իսկ սրա հիմքում էլ՝ աշխարհայացքային լուրջ սխալ, ակնհայտ է դառնում, երբ, ըստ նույն հրապարակումների, փորձում ենք պարզել այս ուղղությամբ կատարվող աշխատանքների նպատակը: Ահավասիկ, ասված է առարկայական ձեւով՝ դա մի սարք է, «որն ընկալում է իր շրջակայքը եւ ձեռնարկում է գործողություններ, որոնք առավելագույնի են հասցնում հաջողությամբ նպատակին հասնելու նրա հնարավորությունները»:
Ակնհայտ է, որ նման սարքը կատարում է բացառապես ինտելեկտին բնորոշ գործառույթներ, եւ դա «արհեստական բանականություն» անվանելը ոչ մի տրամաբանական հիմնավորում չունի: Իհարկե, հանդիպում են որոշակի դատողություններ, օրինակ, թե մարդու բանականությունը «հնարավոր է ճշգրիտ նկարագրել, այնպես որ հնարավոր է մեքենա ստեղծել, որն այն նմանակի», տեխնոլոգիաներ, որոնք «կարող են մարդու նման մտածել»:
Ենթադրենք, թե դա հնարավոր է, թեպետ պիտի խոստովանենք, որ մինչեւ օրս մենք լավ չգիտենք բնական ինտելեկտի՝ մտածողության, հիշողության, երեւակայու¬թյան խորքային մեխանիզմները, իսկ ներըմբռնողությամբ (ինտուիցիա) հայտնվող մտքերը, կռահումները, «առկայծումները», «պայծառացման» մյուս ձեւերը փակուղու առջեւ են կանգնեցնում զուտ տրամաբանական վերլուծության կողմնակիցներին: Եվ, առհասարակ, մարդկային ուղեղն իր բարդությամբ գերազանցում է աշխարհում եղած ամեն ինչ, ուղեղի առեղծվածը կարելի է, թերեւս, համեմատել տիեզերքի առեղծվածի հետ:
Զուր չէ, որ «մտածող մեքենայի» ստեղծման գաղափարի նախակա¬րա¬պետ¬նե¬րից մեկը՝ բրիտանացի նշանավոր մաթեմատիկոս Ալան Թյուրինգը այդ ասպարեզում աշխատանքների նպատակը սահմանափակում էր բացառապես ինտելեկտին բնորոշ անելիքով. «Մենք կարող ենք հուսալ, որ մեքենաները վերջիվերջո հաջող կմրցեն մարդկանց հետ բոլոր զուտ մտավոր բնագավառներում»:
Այդուհանդերձ, ենթադրենք ստեղծում ենք մարդու մտածողությունը նմանակող սարքեր (դրանք, ըստ էության, արդեն կան. այդ «խելացի» սարքերը՝ ժամացույցները, բժշկական սարքավորումները, հսկիչ միջոցները, «զրուցասեր» համակարգիչները, նույնիսկ՝ ամբողջովին ինքնավերահսկվող փոխադրամիջոցները, բնակարանները, սպասարկման սրահներն ու գործարանները կոչված են կարգավորելու առաջացած խնդիրները, կանխելու հնարավոր խաթարումները, լուծում են հաճախ մարդու համար ժամանակի եւ ծավալի առումով անլուծելի խնդիրներ): Շատ լավ, հիմա նորից կարդանք «բանականության»՝ վերոբերյալ սահմանումը եւ հարց տանք մեզ. եթե սա համարում ենք «արհեստական բանականություն», ուրեմն հավակնո՞ւմ ենք, արդյոք, այդ «խելացի», «գերխելացի» սարքերն օժտելու նաեւ «տեղի ունեցող երեւույթներն իմաստավորելու, կյանքում սեփական տեղը եւ սեփական գոյության իմաստը գտնելու կարողությամբ»:
Մեզ ի՞նչ է հարկավոր. մեր կյանքն ու աշխատանքը հեշտացնող օգնակա՞ն՝ «արհեստական ինտելեկտով» օժտված մեքենա, մեզ համար անհասանելի արագությամբ եւ որակով բազմաբնույթ խնդիրներ լուծող, թե՞ կյանքի իմաստը որոնող եւ անիմաստության զգացումից տառապող մի «անդրոիդ»: Արհեստական ինտելեկտով օժտված վարորդները, մատուցողները, դռնապանները, հսկիչները, թարգմանիչները պիտի նաեւ մեզ հետ խոհափիլիսոփայական զրույցնե՞ր վարեն բարու եւ չարի, սիրո եւ ատելության, արդարության եւ անարդարության, խղճի, հավատի շուրջ կամ էլ ապրումակցվեն մեզ հետ՝ մխիթարեն, հուսադրեն, վստահությամբ տոգորեն… Իսկ չէ՞ որ այս ամենը (եւ դեռ շատ ավելին) առնչվում է մարդկային բանականությանը, որի «արհեստական» տեսակն եք դուք իբր ուզում արարել:
Սա զավեշտի համար չեմ ասում: Ժամանակին կիբեռնետիկայի «հայր» Նորբերտ Վիները ձեւակերպել է մարդու եւ տեխնիկայի հարաճուն հզորացող աշխարհի հարաբերակցության գլխավոր վարքականոնը՝ «Մարդուն՝ մարդկայինը, մեքենային՝ մեքենայականը»: Այս ձեւակերպումը, ըստ էության, ենթադրում է մարդու կարողությունն ամեն մի «հոմոտեխնիկական» ավտոմատի ներսում վերահսկելու գործառույթների ստույգ սահմանազատումը: Ի դեպ, Ալան Թյուրինգը շատ հաջող ձեւակերպել է նմանօրինակ սահմանազատման հոգեբանական ընկալումը. «Մենք չենք ցանկանում մեղադրել ո՛չ մեքենային՝ գեղեցկության մրցույթներում փայլելու նրա անընդունակության համար, եւ ո՛չ էլ մարդուն՝ ինքնաթիռի հետ մրցելիս պարտություն կրելու համար»:
Սակայն այժմ տեսնում ենք, որ աստիճանաբար վերահսկումը, ավելին՝ սահմանազատման ճշտորոշումը դառնում է մեքենայի արտոնությունը: Իհարկե, խոսքը ոչ թե հակաուտոպիայի ժանրի ստեղծագործություններում տարածված «ռոբոտների հեղափոխության» մասին է (հիշենք դրանցից առաջինը՝ Կարել Չապեկի «Ռոսումյան ունիվերսալ ռոբոտներ» դրաման, տակավին 1920 թ. գրված), երբ գերզարգացած մեքենաները սկսում են ինքնուրույն գործել, կատարելագործվել, իրենց գերադասել միս ու արյունից կազմված Homo Sapiens տեսակից, այլ նույն այս տեսակի ներկայացուցիչների շրջանում մեքենայակենտրոն մտածելակերպի, գործելակերպի, իսկ 21-րդ դարի իրողության պայմաններում նաեւ ապրելակերպի ձեւավորման մասին:
Հարկավոր է հասկանալ, որ Վիների տված բանաձեւի մեջ կողմերի հարաբերակցության խախտումը հօգուտ մեքենայի հետեւանք է «մարդկային գործոնի» երկու տեսակի: Մեկը նորագույն տեխնիկան զարգացնողներն են, որոնցից շատերի համար «արհեստական ինտելեկտի» առավել հզորացումը դարձել է ինքնանպատակ, իսկ դրանից բխող հումանիտար, բարոյական, հոգեբանական խնդիրները նրանց համար ածանցյալ են կամ առհասարակ աննշան: Մյուսը մեր՝ սպառողներիս վարքագիծն է, տեխնիկական հարմարավետության մեջ անվերջորեն ընկղմվելու, ուստի եւ «մարդկային»-ը «մեքենայական»-ին դյուրին փոխանցելու պատրաստականությունը:
Ինչ վերաբերում է մարդկային բանականությունը «ճշգրիտ նկարագրելու» վստահությանը (մանավանդ՝ այնուհետեւ այն մոդելավորելու ոչ պակաս ցայտուն վստահությամբ), ապա իրականում դա ռեդուկցիոնիստական սխալի տեսակ է, երբ մատերիայի ավելի բարձր տեսակին պատկանող երեւույթը մեթոդապես չհիմնավորված մոտեցման պատճառով փորձում ենք բացատրել ավելի ցածր մակարդակին պատկանող որեւէ երեւույթի մասին մեր ունեցած պատկերացումներով: Հիշենք, որ մարդկային մտքի մեջ եղել է մեխանիցիզմի երկարատեւ դարաշրջան, երբ սոցիալական երեւույթների օրինաչափությունները փորձում էին բխեցնել մեխանիկայի օրենքներից: Այժմ ռեդուկցիոնիզմը հատկապես տարածված է սոցիոլոգիայում եւ սոցիալական հոգեբանության մեջ՝ բիհեյվիորիզմի ձեւով, երբ հետազոտողներին հարկ է լինում իրենց դիտարկումներն իմաստավորել եւ ամփոփել:
Բիհեյվիորիզմի հիմնական սխալն այն է, որ հնարավոր է համարվում մարդու վարքագծի արտաքին դրսեւորումների նկարագրության միջոցով լիովին հասկանալ նրա դրդապատճառների բովանդակությունը: Իհարկե, բոլորս էլ ունակ ենք, ավելի կամ պակաս հաջողությամբ, կարդալու դիմացինի «մարմնի լեզուն». այստեղ հարցական է «լիովին» հասկանալու սկզբունքային հնարավորությունը: Ավելին, պիտի խոստովանենք, որ իրականում դա «թերատ» է մնում, քանի որ մենք, որպես կանոն, հակված ենք այլոց վարքագծին ակամա վերագրել մեր սեփական դրդապատճառները:
Արդ, մեր առջեւ դնենք լեզվականորեն եւ տրամաբանորեն ստույգ ձեւակերպված նպատակներ:
Մենք, իսկապես, ի վիճակի ենք ստեղծելու մարդկային ինտելեկտը լրացնող եւ հզորացնող «արհեստական ինտելեկտ», որը վկայելու է մարդկային անկրկնելի բանականության ստեղծարար ներուժի անսահմանափակ եւ անսպառելի հնարավորությունների մասին:
Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ
Փ. գ. դ., պրոֆեսոր
