Դիտարկելով կրոնի էվոլյուցիան 19-րդ դարի կեսից՝ ըմբռնում ես մի ողբերգական փաստ՝ թեպետ մեր մեջ հնարավոր է գտնել կենդանի կրոն, սակայն դա այն թթխմորը չէ, որի միջոցով հասունանում է մեր ժամանակի մտածողությունը….
Ժամանակակից մտածողությանը պատահել է միեւնույն բանը, ինչ կրոնին. մտածողությունը ձեռքից բաց է թողել ղեկը փոթորկի թունդ պահին: Նա հրաժարվել է մարդկանց իդեալներ տալու մտքից, իդեալներ, որոնց օգնությամբ մարդիկ կկարո-ղանային կառուցել իրենց փոխհարաբերությունները իրականության հետ: Նա մարդ-կանց մենակ է թողել, ընդ որում ամենից սարսափելի պահին. քանզի ներկա պահը իսկապես սարսափելի է: Մարդը իշխանություն է ստացել բնության ուժերի վրա, այդ-պիսով վերածվել է գերմարդու մնալով, այդուհանդերձ, մի դժբախտ էակ: Չէ՞ որ բնության ուժերի նկատմամբ այդ իշխանության գործադրումը ոչ թե բարերար է, այլ կործանարար….
Մարդկությունը միշտ էլ կարիքն ունեցել է բարոյական իդեալների, որոնք հնա-րավորություն կընձեռեին գտնելու շիտակ ճանապարհը, որով մարդը կարողանար ճիշտ գործադրել իր տնօրինած ուժերը: Այսօր այդ ուժերը հազարապատիկ մեծացել են: Եվ հազար անգամ էլ ավելի կարիք ունի մարդը բարոյական իդեալների, որոնք նրան ցույց կտային հարկավոր ճանապարհը: Սակայն հենց այդ ժամանակ մտածո-ղությունը ձախողվեց. ընդունակ չեղավ մարդկությանը տալու այն իդեալները, որոնց մեծագույն կարիքը նա ուներ: Մի՞թե այդպիսին է մեր ճակատագիրը: Հուսով եմ, որ ոչ, ես հավատում եմ, որ ոչ: Ըստ իս՝ մեր օրերում մենք բոլորս մեր մտքում հասունաց-նում ենք մի նոր մտածելակերպ, որը մեզ տալու է բարոյական իդեալներ:
Մտածողությունը պետք է մերժի տիեզերքը բացատրելու փորձերը: Մենք չենք կարող հասկանալ, թե ինչ է տեղի ունենում տիեզերքում: Այն, ինչ դրանում հիասքանչ է, ագուցված է այն բանին, ինչը լի է սարսափով: Լիարժեքորեն իմաստավորվածն ան-խզելի է անիմաստությունից: Տիեզերքի ոգին միաժամանակ ե՛ւ արարիչ է, ե՛ւ կործա-նիչ. նա արարում է կործանելու ընթացքում եւ կործանում է արարման ընթացքում, ուստի եւ նա մեզ համար մնում է առեղծված: Եվ մենք պետք է հնազանդվենք դրան՝ որպես անխուսափելիություն….
Մտածողության առաջին սխրանքը հնազանդությունն է սեփական ճակատա-գրին. լռելյայն համաձայնություն այն ամենին, ինչ կատարվում է տիեզերքում: Այդ-կերպ ազատագրվելով՝ մենք հնազանդության դարպասից դուրս ենք գալիս դեպի բարոյականություն տանող ճանապարհը…. Միջնադարյան միստիկները գործածում էին «docta ignoratia» (գիտական չգիտություն) հասկացությունը, որը լավագույնս բնութագրում է մեր ներկա վիճակը: Այս երեւույթը եկել է բնական գիտություններից: Բայց մենք չպետք է վախենանք գիտությունից, քանզի նա մեզ մերձեցնում է Աստծուն….
Կյանքի հանդեպ պատկառանքը ապրում է մեր մտածողության մեջ: Մեզ հար-կավոր է միայն խորանալ դրա մեջ այնքան, որ անիմաստության միջով հասնենք այդ խորքային բարոյականությանը, որը ինքնին արդեն կրոն է…. Այժմ մենք խարխափում ենք խավարի մեջ, բայց բոլորս միասին համոզված ենք, որ շարժվելու ենք դեպի լույսը, որ գալու է վերստին այն ժամանակը, երբ կրոնը եւ բարոյական մտածելա-կերպը կմիավորվեն: Մենք դրան հավատում ենք, հուսով ենք եւ աշխատում ենք դրա համար: Մեզ զորավիգ է այն համոզմունքը, որ եթե մենք բարոյական իդեալները դարձնենք մեր սեփական կյանքի գործուն ուժը, ապա կգա մի պահ, երբ մյուս մար-դիկ էլ նույն բանը կանեն: Արդ, բաց մնանք լույսի համար եւ մխիթարություն ու աջակ-ցություն որոնենք այն բանի մեջ, ինչը մեզ համար պատրաստում է մտածողությունը:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
