Երբ մենք սկսում ենք ուսումնասիրել որեւ բնական երեւույթ, մենք նախ ծանոթա-նում ենք նրա արտաքին պատկերին: Սակայն մեր մեջ միշտ կա եւ մնում է այն զգա-ցումը, որ այդ պատկերի ետեւում գտնվում է ավելի խոր, ավելի էական ինչ-որ մեխա-նիզմ, ներքին կապերի եւ ուժերի ավելի էական պատկեր: Այդ հանգամանքը, դրա ճիշտ գիտակցումը բերում է այն բանին, որ մարդն ավելի խորն է հետաքրքրվում տվյալ երեւույթով, քան երեւույթների մեծ խմբով եւ սկսում է որոնել համապատաս-խան մեխանիզմներ, այն, ինչ գտնվում է, այսպես ասած՝ «ետեւում» եւ դեռ բացա-հայտ կերպով անմիջապես չի դիտվում, սակայն տալիս է արտաքին երեւույթի բացա-տրությունը: Որպես հետեւանք՝ հայտնաբերվում է նոր, հաճախ սկզբնականից բոլորովին տարբեր տեսարան: Այնուհետեւ, մի որոշ ժամանակ հետո, երբ ուսում-նասիրվում է այդ նոր տեսարանը, հաճախ նրա ետեւից բացվում են նոր, ավելի խոր հեռանկարներ, երեւույթների ավելի խոր եւ, երբեմն, ավելի ընդհանուր ըմբռնման հնարավորություններ: Այստեղ մենք, ելնելով մատերիալիզմի դիրքերից, կարող ենք ասել, որ իրոք, ինքը՝ նյութը անսահման խորն է, եւ, միեւնույն ժամանակ, որ այդ հա-ջորդական մոտավորությունների կիրառումն այն հիմնական մեթոդն է, որով մարդը ղեկավար-վում է բնության ուսումնասիրության ընթացքում….
Աստղագիտական տարեգրքերում տրվում է այսպիսի մի խնդրի լուծման արդյուն-քը՝ հայտնի էլեմենտների միջոցով, այսինքն՝ գիտենալով փաստորեն շարժման օրինաչափությունը, «հաշվել մոլորակի տեղը երկնակամարում ամեն մի պահի համար»: Այն անհրաժեշտ է գործնական տարբեր խնդիրների, մասնավորապես՝ նավագնացության համար: Այդ պատճառով էլ հիշյալ խնդիրը, վերջիվերջո, մղվեց առաջին պլան եւ կոչվեց «ուղղակի խնդիր»: Եթե դա ուղղակի խնդիր է, ապա հակադարձ խնդիրը ո՞րն է: Ա՛յն, ինչ լուծեց Կեպլերը, այսինքն՝ դիտումների հիման վրա որոշեց ուղեծիրը եւ, հետեւապես, նաեւ նրան բնորոշող թվային պարամետրերը (էլեմենտները)….
Մոլորակների փոխազդեցությունների հետեւանքով նրանց շարժումներում առա-ջացող խանգարումները, որոնք փոքր են՝ համեմատած Արեգակի շուրջը կատարվող մեծ շարժման հետ, կախված են նրանց զանգվածներից: Ուղղակի խնդիրը այն է, որ զանգվածների ընդունվող արժեքների հիման վրա որոշվեն խանգարումները: Իսկ հակադարձ եւ շատ կարեւոր խնդիրը այն է, որ դիտվող խանգարումների հիման վրա որոշվեն խանգարող մոլորակների զանգվածները….
Հակադարձ մեթոդների կիրառման միջոցով Կեպլերը գտավ մոլորակների շար-ժումների երկրաչափական եւ կինեմատիկական օրինաչափությունները, իսկ Նյու-տոնը, ելնելով Կեպլերի հայտնաբերած օրինաչափություններից, ղեկավարվելով հա-կադարձ խնդիրների մոտեցմամբ, հայտնաբերեց ավելի խոր օրինաչափություն, որը գտնվում է արդեն իրերի հիմքում՝ տիեզերական ձգողականության օրենքը: Իհարկե, դրա համար հարկավոր էր ունենալ նաեւ մեխանիկայի սկզբունքները, որոնք Նյու-տոնը ձեւակերպել էր որպես իր մեխանիկայի ընդհանուր օրինաչափություններ, ան-կախ նրանից, թե ինչ որոշակի ձեւի է ուժը: Նյուտոնի առաջին, երկրորդ եւ երրորդ օրենքները մի կողմից եւ նրա ձգողականության օրինաչափությունը՝ մյուս կողմից, բոլորովին անկախ են իրարից, բայց միասին հնարավորություն են տալիս դեդուկտիվ ճանապարհով արտածել Կեպլերի օրինաչափությունները: Այդ դեդուկտիվ արտածումն արդեն կլինի ուղղակի խնդրի լուծման մի օրինակ….
Ամեն մի գիտության մեջ մենք գտնում ենք այնպիսի խնդիրներ, երբ արտաքինը (տեսանելին) հայտնի է, եւ պետք է գտնել իսկականը, իրական պատկերը, որը թաքն-ված է դրա ետեւում: Իհարկե, ինչպես ասվեց, այդ իրականի ետեւում էլ կարող է լինել մի այլ պատկեր, ավելի խոր: Քանի որ բնությունն անվերջ խորն է, այստեղ սահման չի կարող լինել: Բայց առաջին ներքին պատկերը, այսինքն՝ այն, ինչը որ պետք է անմիջապես բացատրի տեսանելին, պետք է գտնվի առաջին հերթին…. Մենք դրսից նայում ենք աստղերին եւ պետք է որոշենք, թե ինչ է կատարվում նրանց ներսում: Եթե այդ-պես է, ապա ամբողջ աստղագիտությունը հանդես է գալիս որպես հակադարձ խնդիրների մի հսկայական ասպարեզ….
Եթե մենք ուզում ենք ինչ-որ տվյալներից դուրս բերել որեւէ երեւույթի ներքին մեխանիզմը, այն, ինչն անմիջապես չի երեւում եւ գտնվում է պատկերի ետեւում, ապա պատահում են տարբեր դեպքեր: Արտաքին տվյալները կարող են բավարար լինել այդ մեխանիզմը բացահայտելու, որոշելու համար: Այդ դեպքում բավականա-չափ դիտելուց հետո հնարավոր է, որ տվյալներից ստացվի միարժեք եւ պարզ մեկ-նաբանություն, հարցերի որոշակի լուծում: Բայց կարող են լինել դեպքեր, երբ մեզ համար մատչելի կամ մեր տրամադրության տակ գտնվող տվյալները չեն կարող միարժեք կերպով որոշել ուսումնասիրվող երեւույթի ներքին մեխանիզմը: Երբ այս հարցը քննվում է, ոմանք արտահայտում են այն կարծիքը, որ դա թերություն է: Սա ոչ թե թերություն, այլ հակադարձ խնդիրների մեթոդի առավելությունն է, որովհետեւ դնելով հակադարձ խնդիրը, մենք ավելի պարզ կարող ենք տեսնել, թե մեր տրամա-դրության տակ գտնվող տվյալները, կամ մեր կատարած դիտումներն ինչ չափով են որոշում փնտրվող իսկական պատկերը: Եվ դա ցույց կտա, թե, օգտագործելով ունե-ցած տվյալները, մենք ինչ չափով կարող ենք հասնել ճշմարտությանը:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
