Հայ ազատագրական պայքարի վառ ներկայացուցիչներից է ազգությամբ ուդի Սարգիս Կուկունյանը, ով հանուն սովորելու ստիպված էր Ավետիսյան ազգանունը փոխարինել Կուկունյանով։
Դա պատահեց 1883 թ.: Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանի 6-րդ դասարանի սան Սարգիս Ավետիսյանն աշակերտական խռովությունների պատճառով 80 աշակերտների հետ միասին հեռացվեց ճեմարանից։ Այդ ժամանակ նա 20 տարեկան էր։ Այնուհետեւ նրան չի հաջողվում ուսումը շարունակել ո՛չ Երեւանի Ուսուցչական սեմինարիայում, ո՛չ Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում. արտաքսվածների մասին տեղեկությունները տարածվել էին ամենուր։ Ներսիսյան դպրոց ընդունվելու համար Սարգիսն ստիպված էր փոխել ազգանունը. դարձավ Կուկունյան։ Դպրոցն ավարտելով` կարճ ժամանակ դասեր տվեց Բաքվում, այնուհետեւ մեկնեց Սանկտ Պետերբուրգ՝ ուսումը համալսարանում շարունակելու, որտեղ էլ՝ հայ ուսանողության շրջանում, գտավ համախոհների, զբաղվեց զինավարժությամբ, տարվեց Արեւմտյան Հայաստանն ազատագրելու գաղափարով։ Այնուհետեւ ոչ ոք չէր կարող կանգնեցնել նրան՝ ո՛չ ընկերները, ո՛չ համախոհները, ո՛չ էլ գաղափարին հակառակվողները։ Արեւմտահայությանը օգնելու, նրան նեցուկ լինելու, թուրքական իշխանությունների վայրագություններից փրկելու միտքը սեւեռուն կերպով հետապնդում էր՝ առանց հաշվի առնելու հնարավորությունները՝ թե՛ զենքի պակասը, թե՛ մարտական ուժը եւ թե՛ այն, որ մի կողմից ռուսական բանակն էր խոչընդոտ, մյուս կողմից՝ մինչեւ ատամները զինված թուրք հրոսակներն ու քրդերը…
Կուկունյանին հաջողվում է շատ արագ ռազմական պատրաստություն տեսնել. արշավանքի մասնակից Արամայիս Ազնավուրյանը գրում է. «Երկու ամսուան ընթացքին կրցան խումբը զինել բերդանի, պիբոլի, վինչեսթր եւ սնեյդըր ձեւի արագաձիգ հրացաններով։ Հրացանները, փամփուշտները եւ այլ ռազմական առարկաներ կրցած էին սեփական միջոցներով ապահովել, մասամբ ուրիշներէն նուէր ստացած դրամներով գնել։ Փամփուշտները կը գտնուէին Կարսի շրջանը, Սողանլուղի գաւառի Սարըղամիշ եւ Ալեքսանդրապոլ քաղաքը»։ Համակիրներից ոմանք, ինչպես մշեցի Հակոբ գալֆա Սարկավագը (Հակոբ Տեր-Ղեւոնդյան), հորդորում էին հետաձգել արշավանքը, մինչեւ լիակատար կազմուպատրաստ լինելը, եւ Օսմանյան կայսրության սահմանն անցնել փոքր, աննկատելի խմբերով։ Գրիգոր Արծրունին՝ հակառակը, շտապեցնում էր՝ պահը հարմար համարելով։ Կուկունյանը նահանջելու միտք չուներ. ընտրեց Արծրունու առաջարկած տարբերակը, թեեւ հստակ գիտակցում էր, որ գնում է ստույգ մահվան ու այդպես էլ հայտարարեց զինակիցներին. «Մենք շուտով կը մտնենք Թուրքաց Հայաստան. լաւ մտածեցէք. այնտեղէն վերադարձ չկայ։ Մենք կերթանք մեռնելու, որպեսզի ճանապարհ հարթենք գալիք կռուող շարքերուն համար։ Թո՛ղ ոչ ոք ձեզմէ յոյս ունենայ, թէ կարող է ողջ մնալ։ Ով որ ատկէ կը վհատի, թող այժմէն վերադառնայ…»:
Խումբը, սակայն, վարակված էր առաջնորդի ոգեւորությամբ, եւ 1890 թ. սեպտեմբերի 22-ին 110 հոգուց բաղկացած արշավախումբը, որ մեծ մասամբ 25 տարեկան երիտասարդներ էին, որոնցից շատերն էլ առաջին անգամ էին զենք վերցնում, անցան մարտական գործողությունների։ Կուկունյանը առաջնորդող հեծյալ խմբում էր։ Մի կողմից՝ թուրքերն էին, մի կողմից՝ քրդերը, մյուս կողմից էլ՝ ռուս սահմանապահները։ Արշավախմբին չի հաջողվում ճեղքել ռուս սահմանապահների շղթան, 60-70 մարտիկներ կարողանում են փախչել, մնացածները բռնվում են, այդ թվում եւ Կուկունյանը, ով չի օգտվում փախչելու հնարավորությունից երկու պատճառով՝ նախ, կարծում է, թե ռուսներն իրենց շուտով բաց կթողնեն, քանի որ արշավը նրանց դեմ չէր ուղղված, այլ թուրքերի, մյուս պատճառն էլ այն էր, որ դատավարության ժամանակ հնարավորություն կունենա պաշտպանել Հայոց դատը։
Կուկունյանի հույսերը, սակայն, չարդարացան. ձերբակալվածներից 26-ը դատապարտվում են տարբեր տարիների տաժանակիր աշխատանքի եւ 1895 թ. մարտի 1-ին շղթայակապ աքսորվում Սիբիր։ Թեեւ Կուկունյանի արշավանքը տխուր վախճան ունեցավ, բայց արեւելահայերի շրջանում աշխուժացավ «Դեպի Երկիր» գաղափարախոսությունը։ 1904-05 թթ. բանտարկյալ Սարգիս Կուկունյանը կամավոր մասնակցում է ռուս-ճապոնական պատերազմին, ինչն էլ դառնում է բանտից ազատվելու առիթ։ Սակայն դրանով չավարտվեց Կուկունյանի բանտային կենսագրությունը. 1906 թ. հոկտեմբերի 30-ին վերադառնալով ծննդավայր՝ Նիժ գյուղ, միանում է սոցիալական պայքարին, անդամակցում «Գյուղացիական միություն» ընդհատակյա կազմակերպությանը, այնուհետեւ՝ բանտից բանտ, փախուստ, տաժանակրություն եւ, ի վերջո, Օրյոլ քաղաքի բանտախուց, որտեղ էլ վախճանվում է 1913 թ. նոյեմբերի 26-ին, 50 տարեկանում։
Չնայած ձախողումներին ու դրանց հետեւանքով կրած պատիժներին, Սարգիս Կուկունյանն՝ իր տեսակով, վառ հետք է թողել հայ ազգային-ազատագրական եւ սոցիալական արդարության համար պայքարի պատմության մեջ։
