«Ձեր սահմանները մեզ ուղղակի ապշեցրին: Եվ դուք՝ նստած Ալեքսանդրապոլ, պարտություն կրելուց հետո պահանջում եք Մուշը եւ Վանը: Ի՞նչ կլիներ, եթե դուք նստած լինեիք Վան: Ի՞նչ կմնար Թուրքիայից…»,- Կարաբեքիր փաշան` Ալեքսանդր Խատիսյանին:
«Ես նրան պատասխանեցի, որ մենք մեր պարտքը համարեցինք մեր ժողովրդի առաջ ներկայացնել այն, ինչ որ անհրաժեշտ է մեր ժողովրդի գոյության եւ ապագայի համար: Ես ավելացրեցի, որ նույնիսկ իր՝ Թուրքիայի համար, կարեւոր է ունենալ իբրեւ հարեւան կենսունակ Հայաստան»,- Խատիսյանի պատասխանը Կարաբեքիրին:
Մարդկությունը թեւակոխել էր 20-րդ դարասկիզբը. աշխարհը, ինչպես միշտ, պատերազմների, տարածքների վերաբաժանման ու քարտեզների վերաձեւավորման, հեղափոխությունների, քաղաքացիական կռիվների, դիվանագիտական խարդավանքների մեջ էր, եւ դժվար է ասել, թե այդ քաոսում ում բախտն էր բերում կամ բերելու` մեծ թե՞ փոքր տերությունների, երբ մեծ տերությունները ուժ էին ցուցադրում, փոքրերը` կամք ու հնարամտություն` թե՛ այդ ուժին դիմադրելու, թե՛ գոյատեւելու ու հաստատվելու համար։ Հայ ժողովրդի տաղանդավոր զավակները, մի կողմ թողած սեփական նախասիրությունները, բուն մասնագիտությունը, ողջ ներուժով լծվեցին ազգապահպան գործին` մտնելով մեծ քաղաքականություն։ Նրանցից էր եւ Ալեքսանդր Խատիսյանը, ով 1919-20 թթ. ստանձնեց ՀՀ վարչապետի, արտաքին գործերի նախարարի, հանրային խնամատարության եւ աշխատանքի նախարարի, ներքին գործերի նախարարի պաշտոնները։ Վարչապետի պաշտոնը Խատիսյանն ընդունեց Համո Օհանջանյանից, ում մասին Խատիսյանը նշում է իր` շատ կարեւոր «Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը» գրքում. «Նույն նիստում վարչապետ Օհանջանյանը հայտնեց իր հրաժարական տալու որոշումը եւ խնդրեց խմբակցությանը մտածել նոր վարչապետի մասին: Խորհրդարանի անդամների տրամադրությունը համանման էր վարչապետի կարծիքին, որովհետեւ թվում էր, որ Թուրքիայի հետ խաղաղության բանակցություններ վարելու համար պետք է ոչ այն կառավարությունը, որը պատերազմ էր մղել նրա դեմ»:
Նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության ու նրա դաշնակցական կառավարության համար քաղաքական բարդ ժամանակներ էին. մի կողմից ծառացել էր հայ-թուրքական պատերազմից հետո խաղաղության դաշնագրի ու Արեւելյան Հայաստանի սահմանների տեղորոշման խնդիրը, մյուս կողմից` այդ հարցում դաշնակիցներ ձեռք բերելու պարագան. ոչ պակաս մտահոգիչ էր եւ Արեւմտյան Հայաստանի ճակատագիրը։ Թուրքերի դեմ միավորվելու համար Խատիսյանը վրացական կառավարության օժանդակության հույսն ուներ, սակայն, ինչպես նշում է նա, «Վրաստանը թեեւ մի կողմից ձգտում էր կատարելապես չեզոք լինել թուրքերի հանդեպ, մյուս կողմից չէր ուզում թույլ տալ որեւէ դաշնագիր կամ համաձայնություն կնքվի Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ի հաշիվ այն հողամասերի, որոնց վրա Վրաստանն աչք ուներ»։ Խոսքը վերաբերում էր Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառին, որն այդ ժամանակ վիճելի տարածք էր համարվում։ Դրա պատճառով Վրաստանը ձեռնպահ է մնում թուրքերի դեմ Հայաստանի հետ համագործակցելուց, ինչի մասին Խատիսյանը դառնությամբ նշում է. «Վրաց կառավարության այս գիշատիչ ընթացքը ցույց է տալիս, որ մահացու ընդհանուր վտանգի առջեւ իսկ մեր հարեւանները չկարողացան մի փոքր ավելի հեռատես քաղաքականություն վարել եւ հրաժարվել փոքր բաներից՝ մեծ արժեքների պահպանման համար»:
Ուշագրավ է Արեւմտյան Հայաստանի ճակատագրի վերաբերյալ Ղարսում դաշնակիցների գերագույն ներկայացուցիչ, ամերիկյան գնդապետ Վ. Հասկելի ճաշկերութային ճառից Խատիսյանի մեջբերումը. «150 տարի առաջ Ամերիկան Հայաստանի ներկա վիճակում էր, եւ ես գիտեմ, թե որքան դժվար է այդպիսի պայմաններում պետություն կազմակերպելը: Ես բախտավոր եմ, որ գտնվում եմ Ղարսում… Ավելի բախտավոր կլինեմ, եթե 10 տարի հետո առիթ կունենամ հայկական նավահանգիստը մտնելու եւ երկաթուղով գալու Ղարս, որ մայրաքաղաքը լինի մեծ Հայաստանի: Երազ չէ, ինչ որ ասում եմ ես, այլ միանգամայն հնարավորություն: Անչափ ուրախ եմ, որ ճանաչվել է Ռուսահայաստանի անկախությունը, մոտ է այն օրը, երբ Թուրքահայաստանն էլ կճանաչվի անկախ եւ կհայտարարվի միացյալ Հայաստան… Եթե Ամերիկան ստանձնի Հայաստանի մանդատը, որին շատ եմ հավատում, մենք կգանք ծաղկեցնելու այս երկիրը: Մենք կօգնենք Հայաստանին, մինչեւ որ նա բոլորովին ազատ եւ անկախ լինի, մենք կտանք նրան մեր ուժն ու օժանդակությունը…»: Դե, ինչպես կյանքը ցույց տվեց, ինչ որ ասում էր Հասկելը, ընդամենը երազ էր, որ այդպես էլ իրականություն չդարձավ…
Փոխարենը Հայաստանը հայտարարվում է անկախ սոցիալիստական խորհրդային հանրապետություն եւ, մինչ Հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը, կազմվում է ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտե, որին էլ անցնում է ամբողջ իշխանությունը Հայաստանում։ Այդ մասին Խատիսյանը գրում է. «Ռուսաստանի խորհրդային կառավարությունն ընդունում է, որ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության հողերի մեջ անվիճելի կերպով մտնում են Երեւանի նահանգը` իր բոլոր գավառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, որը զինվորական տեսակետից ապահովում է երկաթուղու տիրապետությունը, Ջաջուռ կայարանից` Արաքս կայարանը, Գանձակի նահանգի Զանգեզուրի գավառը, Ղազախի գավառի մի մասը` օգոստոսի 10-ի համաձայնության սահմաններում, եւ Թիֆլիսի նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետության տակ էին գտնվում մինչեւ 1920 թ. սեպտեմբերի 28-ը»: Թե այնուհետեւ ինչ սահմաններում ամփոփվեց Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետությունը, բոլորիս է հայտնի։
1919-20 թթ. ստանձնելով Հայաստանի առաջին Հանրապետության ղեկավարի պաշտոնը՝ կարճ ժամանակամիջոցում Խատիսյանին հաջողվում է կարգավորել հարեւանների հետ արտաքին քաղաքական հարցերը` միաժամանակ զբաղվելով Հայաստանի տնտեսության, գիտության ու մշակույթի զարգացման բազմաբնույթ խնդիրներով. բացվում է Կարս-Բաթում խճուղին, ստեղծվում ժողովրդական տնտեսության նախարարությունը, պետական միջոցներով կազմակերպվում աղի արտադրությունն ու վաճառքը, գյուղացիներին բաժանվում 332 660 փութ սերմացու, բացվում է երդվյալ ատենակալների դատարանը, հիմնադրվում` Երեւանի պետական համալսարանը, իսկ Հայաստանի գրողների միության նախագահ Հովհաննես Թումանյանի դիմումի հիման վրա հայ գրողներին հատկացվում է 100 հազար ռուբլի նպաստ, խոշոր գումարներ են ծախսվում ներգաղթի վրա, Լոնդոնում ձեռնարկվում է հայկական դրամների տպագրությունը եւ այլն։
Հայաստանի խորհրդայնացումից եւ իշխանությունը փոխվելուց հետո Հայաստանում դաշնակցական Խատիսյանի մնալը դառնում է անիմաստ, քանի որ խորհրդային իրավակարգի պայմաններում նրա համար անհնարին է դառնում լեգալ աշխատանքը։ Խատիսյանը տեղափոխվում է Եվրոպա, տարագրության մեջ շարունակում հայրենանվեր գործունեությունը. Փարիզում մասնակցում է հայ եւ ռուս հասարակական կազմակերպությունների աշխատանքին, իսկ 1923 թ. Լոզանի կոնֆերանսում, Ազգային լիգայում ներկայացնում հայ ժողովրդի շահերը։
Ազնվական տոհմից սերված, բազմակողմանի զարգացած, հիմնավոր կրթություն ստացած ազգանվեր գործիչը մինչեւ վերջ հավատարիմ է մնում իր ժողովրդին ծառայելու սկզբունքներին։ Արժե հիշատակել, որ Թիֆլիսում 1874 թ. փետրվարի 17-ին ծնված հայորդին 1910-17 թթ. եղել է վրաց մայրաքաղաքի քաղաքապետը, իսկ 1917-18-ին` Ալեքսանդրապոլի։ Որքան էլ ցանկալի, այնուամենայնիվ, անհնար է Խատիսյանի նման անձնավորության բազմակողմանի, հարուստ ու բարդ գործունեությունն ու կենսագրականն ամփոփել մի քանի էջի սահմաններում, միայն նշենք, որ նա մասնագիտությամբ բժիշկ ու իրավաբան էր, տիրապետում էր մունիցիպալ գործին` ողջ ծավալով, գերազանց գիտեր մի շարք լեզուներ` հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, վրացերեն։ Նրա գրչին են պատկանում ինքնակառավարման, բժշկության, տնտեսության ու մշակույթի մասին բազմաթիվ հոդվածներ, հայերենից թարգմանություններ։
Մարտի 10-ը Ալեքսանդր Խատիսյանի հիշատակի օրն է. նա մահացել է 1945 թ. Փարիզում, հուղարկավորվել Պեր-Լաշեզ գերեզմանատանը։
