Վաղարշապատը եւ նրա շրջակայքը բնակելի են եղել դեռեւս Ք. ծ. ա. 6-3-րդ հազարամյակներից։ Այդ մասին են վկայում տարածքի էնեոլիթյան (պղնձեքարեդարյան) ժամանակաշրջանի Շրեշ բլուրը, Մոխրաբլուր հնավայրը, Թեղուտը, Մեծամորը եւ այլ բնակատեղիներ։
Տարբեր ժամանակներում այս հնավայրերում եւ Վաղարշապատ քաղաքի մոտակայքում գոյություն ունեցող դամբարանադաշտերում կատարված պեղումներից գտնվել են բազում առարկաներ, որոնց մի մասը պահպանվում եւ ցուցադրվում է Էջմիածնի պատմաազգագրական (նախկինում՝ երկրագիտական, գավառագիտական) թանգարանում, որը ստեղծվել է 1964 թ. ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի հրամանով, Էջմիածնի մշակույթի պալատի ետնամասում։ 2007-ից թանգարանը վերանվանվել է պատմաազգագրական եւ այժմ գործում է Կոմիտասի արձանի հարեւանությամբ։ Այժմ այստեղ կա ավելի քան 15000 ցուցանմուշ։ Հիմնադրման օրվանից շուրջ 50 տարի թանգարանը տնօրինել է Հասմիկ Հակոբյանը, իսկ 2017-ից մինչ օրս նրա դուստրը՝ Անժելա Թադեւոսյան-Գնունին, ով 1994-ից աշխատել է այստեղ, մասնակցել ու այժմ էլ շարունակում է մասնակցել պեղումներին։
Վերջերս այցելեցի 5 աշխատակից ունեցող թանգարան, ծանոթացա ցուցանմուշներին, զրուցեցի տնօրենի հետ։ Թանգարանը համայնքապետարանի ենթակայությամբ է։ Տնօրենը գոհ է համայնքապետարանի հետ համագործակցելուց։ Վերջերս որոշակի նորոգման աշխատանքներ են կատարվել։ Տարբեր ցուցանմուշներ են վկայում Էջնիածին քաղաքի եւ տարածքի բնակավայրերի՝ հազարամյակներ գոյություն ունենալու, մշակութային ու տնտեսական կենտրոններ լինելու մասին։ Ցուցանմուշներից հնագույնները պատկանում են քարե դարին, նորագույնները 19-20-րդ դարերի են։ Իհարկե, նյութերի հիմնական մասը պատկանում է տարածքին, սակայն այստեղ կան նաեւ Արցախի Քաշաթաղի շրջանից բերված նմուշներ՝ փայտե խնոցի, գորգ գործելու կտուդ, փայտե կշեռք, ձեռագործական աշխատանք՝ ասեղների համար, գուլպայի փայտե կաղապար եւ այլն։ Ա. Թադեւոսյան-Գնունին ասաց, որ այդ նմուշները 1996-99 թթ. հայրը՝ Թադեւոս Թադեւոսյանն է բերել, երբ աշխատում էր Քաշաթաղի վերաբնակեցվող շրջանում՝ շինարարությունում։ Թանգարանի մուտքի մոտ ցուցադրված են նախաքրիստոնեական շրջանի քարե արձաններ՝ կուռքեր, ֆալոսներ, որոնք հայտնաբերվել են տարածքում։ Ներսում շատ են հետաքրքրություն ներկայացնող ցուցանմուշները, օրինակ՝ 3-րդ դարի քարե սարկոֆագ-քարադագաղը, որը հայտնաբերվել է Վաղարշապատի հին դամբարանադաշտից եւ ըստ հնէաբանների՝ պատկանում է Հռիփսիմյանց կույսերից մեկին։ Վերջերս թանգարանի ցուցանմուշները հարստացել են Էջիածնի մոտակա Մոխրաբլուր հնավայրում դեռեւս 1970-ից պարբերաբար կատարված պեղումներից հայտնաբերված իրերով, որոնք երկար ժամանակ մնացել էին լաբորատորիաներում։ Բարդ հորինվածքներով զարդարված կավե օջախներով, մոգական արձանիկներով եւ այդ ժամանակաշրջաններին բնորոշ բրոնզե իրերով, մետաղաձուլական կաղապարներով եւ մշակույթի մասին պատմող այլ իրերի վրա գոյություն ունեցող զարդերը հուշում են, որ այստեղ ժամանակին պաշտել են ցուլը, օջախը, ջուրը, երկինքը, քարը, արագիլը եւ այլն։ Հետաքրքիր է, որ կրակարան-օջախները եղել են չափերով փոքր ու շարժական։
Ըստ հնագետների տեղեկության՝ Մոխրաբլուրը վաղ բրոնզեդարյան արհեստական բլուր-բնակատեղի է՝ Վաղարշապատից 4 կմ հարավ, Քասաղ գետի հին հունի ձախ ափին։ Տարածքը մոտ 3.5 հեկտար է։ Բազմաշերտ հուշարձան է։ Բացահայտվել են մեկը մյուսի վրա հիմնված 12 բնակավայրի ավերակներ։ Հնագույնը պատկանում է Ք. ծ. ա. 4-րդ հազարամյակի 2-րդ կեսին, իսկ վերջինը լքվել է 3-րդ հազարամյակի կեսին։ Մոխրաբլուրում բնակությունը վերահաստատվել է վաղ երկաթի դարում (Ք. ծ. ա. 2-րդ հազարամյակի վերջ, 1-ինի սկիզբ), նորից կյանքի է կոչվել միայն հելլենիստական դարաշրջանում։ Հնագույն ունեցել է եղել կլոր հատակագիծ, հում աղյուսից կառուցված ոչ մեծ կացարաններ։ Ք. ծ. ա. 3-րդ հազարամյակի 1-ին կեսին այն կառուցապատվել է հաստ պատեր ունեցող խոշոր շինություններով եւ դրսից պարսպապատվել։ Կենտրոնական հրապարակում կառուցվել է տաճարը՝ կենտրոնում՝ 4.5 մ բարձրությամբ, գագաթի մասում զոհասեղան ունեցող աշտարակով։ Տաճարը նախկին ԽՍՀՄ տարածքում մինչ օրս հայտնի հնագույն մոնումենտալ կոթողն է։ Երկրագործությունը եղել է Մոխրաբլուրի բնակչության հիմնական զբաղմունքը։ Ցուցանմուշների մեջ կա նաեւ Տիգրան Մեծի արծաթե մետաղադրամը, որը հայտնաբերվել է Էջմիածնի Այգեշատ գյուղի դամբարանադաշտից։
Ցուցասրահում առանձին տեղ ունի Ք. ծ. ա. 5-4-րդ դարերի բնակելի տան մանրակերտը։ Մեկ այլ անկյունում 19-20-րդ դարերի թոնրատան-հացատան մանրակերտն է՝ հաց թխելու պարագաներով։ Առանձին արկղը նախատեսված է, որ զբոսաշրջիկները ծանոթանան պեղումների աշխատանքներին եւ դառնան մասնակից։ Թանգարանում առավել շատ են հիմնականում 19-րդ դարին պատկանող կենցաղային ու գյուղատնտեսական, աշխատանքային իրերը, ինչպես նաեւ՝ գորգեր, կարպետներ, խուրջիններ, ժամանակի հագուստ, նաեւ՝ հարսանեկան։ 19-20-րդ դարերում Էջմիածնում հայտնի Գրիշ Աղա-Սամվելյանին պատկանող կահույքի մասեր նույնպես ցուցադրված են։ Ըստ տեղեկությունների՝ Աղա-Սամվելյանը եղել է ունեւոր ու բարեգործ, հարգված բնակչության կողմից, 2 ամիս իր միջոցներով օգնել է Անդրանիկի զորքին։ Ցուցադրված է նաեւ գրող, հասարակական գործիչ Ավետիս Ահարոնյանի ընտանիքին պատկանող աթոռ։ Տնօրենը կարեւորեց, որ թանգարան այցելուներ միշտ կան, հատկապես՝ աշակերտներ։
