«Երբ գրում եմ, որեւէ մեկին ինչ-որ բան սովորեցնելու մտադրություն կամ հավակնություն չունեմ: Երբ ասելիք եմ ունենում, այն ասում եմ՝ օգտագործելով մտքերս արտահայտող բառերից ամենապարզն ու ամենաճիշտը: Իմ կարծիքով՝ արվեստի գործը չպիտի լինի հոգնեցնող:
Գրում եմ, որովհետեւ փառասեր եմ եւ ուզում եմ, որ մարդիկ մահիցս առաջ եւ դրանից հետո էլ խոսեն իմ մասին եւ հիշեն ինձ: Ձեզանից ոմանք պիտի որ չհավատան այս խոստովանությանս, բայց ճշմարտություն է ասածս: Հայ գրողն ուրիշ ի՞նչ վարձատրություն կարող է ակնկալել: Գրում եմ երջանիկ լինելու համար էլ: Հավատացեք, եթե չգրեմ տասը-տասնհինգ օր, ապերջանիկ կզգամ ինձ, կկորցնեմ քունս ու հանգիստս:
Ահա ասացի ասելիքս եւ խոստովանություն արեցի…»:
Արամ ՀԱՅԿԱԶ
Շապին Գարահիսար՝ ծանոթ ու հարազատ տեղանուն, որտեղ աչքերն է բացել թուրքաց սարսափ մեծն Անդրանիկը: Այստեղ է ծնվել նաեւ մեզ այնքան քիչ ծանոթ Արամ Չեքենյան ինքնատիպ արձակագիրը, ով թուրքական յաթաղանին զոհ դարձած իր ավագ եղբոր՝ Հայկազի անունն էր նախընտրելու իբրեւ գրողական անուն:
Տասնհինգ տարեկան պատանի էր, երբ բարբարոսներն սկսել էին իրենց նախճիրը: Հայակուլ ոհմակներն արդեն լեռնալանջին փռված քաղաքի մոտ էին: Բնաջնջման վտանգն զգացած շապինգարահիսարցիները՝ շուրջ 5000 հոգի, այրում են իրենց տներն ու դաշտերը, վերցնելով ուտելիք եւ կենդանիներ, բարձրանում են լեռը, որի գագաթին բերդամրոցի մնացորդներ կային: Պայքարը շարունակվում է մեկ ամիս, սնունդն սպառվում է: Մարտնչողների շարքերն արագորեն նոսրանում են նաեւ սկսված սովի պատճառով: Արամի հայրը, եղբայրները եւ շատ այլ հարազատներ սպանվում են: Ինքը եւ մայրը տեղահանվում, աքսորի են ուղարկվում սիրիական մահվան անապատներ: Արամ Հայկազը հրաշքով է փրկվում՝ առերես իսլամ ընդունելով եւ ապրելով որպես մուսուլման: Հետագայում «Չորս տարի Քյուրդիստանի լեռներուն մեջ» իր հուշագրությամբ պատմելու էր հենց այդ տարիների մասին, երբ ինքը հովիվ էր ու ծառա քուրդ ցեղակիցների եւ տոհմապետերի մոտ:
1919 թ. ապագա գրողին հաջողվում է փախչել Կոստանդնուպոլիս, գտնել հորաքրոջը, որոշ ժամանակ մնալ ամերիկյան միսիոներական որբանոցում, հաճախել Կեդրոնական վարժարան՝ աշակերտելով Հակոբ Օշականին: Երկու տարի անց մեկնում է Միացյալ Նահանգներ, փորագրանկարողի օգնական աշխատում նյույորքյան հայտնի մի շաբաթաթերթում, իսկ գիշերները սովորում անգլերեն լեզուն եւ յուրացնելով այն՝ ծանոթանում ամերիկյան ու համաշխարհային գրականության դասականներին: Աշխատանքին զուգահեռ սկսում է գրել ու տպագրվել հայկական պարբերականներում:
Արամ Հայկազին վերապահված էր ապրել 85 տարի եւ հրատարակել 10 անուն գիրք, որոնցով ճանաչվելու էր իբրեւ «կարոտի գրականության» երեւելի ներկայացուցիչ: Լինելով իր ապրած ժամանակների ամենահայտնի հայ գրողներից մեկը՝ մեծարվել է եւ արժանացել տարբեր մրցանակների: Նրա առաջին՝ «Արծվաբույնի անկումը» գիրքը, որը պատմում է Գարահիսարի հերոսամարտի մասին, գրվել է անգլերենով: Մնացյալ բոլոր ստեղծագործությունները կյանք են առել հայերենով եւ հրատարակվել Բեյրութում՝ երկհատորյա «Ցեղին ձայնը», «Շապին Գարահիսար», «Չորս աշխարհ», «Պանդոկ», «Կարոտ», «Ապրեք, երեխեք», «Երջանկություն»: Իսկ մայր հայրենիքում հրատարակվել են նրա նամակների ընտրանին, «Մոռացված էջեր» եռահատորյակը եւ «Պատմվածքներ» ժողովածուն:
«Կարող եմ ասել, թե օգտագործելով գրականությունը՝ քարոզչություն երբեք չեմ արել: Մարդկանց բան սովորեցնելու մտահոգություն եւ հավակնություն չեմ ունեցել, բայց հայ լինելուս հպարտությունը միշտ առկա է իմ ամեն մի տողում…»,- գրել է եղեռնից մազապուրծ մտավորականը, որի գիրը մարդու մասին է, հայ մարդու ու նրա ճակատագրի:
Ամփոփենք ուշագրավ մի դրվագով. ամերիկացի լրագրողի այն հարցին, թե ինչու չի գրում անգլերեն, Արամ Հայկազն այսպես է պատասխանել. «Երիտասարդ եւ օժտված մի հայ գրող իր մտահղացած վեպի մասին պարզաբանում է նշանավոր բանաստեղծ Վերհարնին եւ նրանից խորհուրդ հարցնում, թե ի՞նչ լեզվով գրի այն՝ իտալերե՞ն, գերմաներե՞ն, ֆրանսերե՞ն, թե՞ հայերեն:
-Ի՞նչ լեզվով եք աղոթում,- իր հերթին հարցնում է Վերհարնը:
-Հայերենով, անշուշտ,- պատասխանում է հայ գրողը:
-Ուրեմն պետք է գրեք հայերեն,- լինում է իմաստուն պատասխանը…»:
Հայ «կարոտի գրականության» ներկայացուցիչն ընդամենը մեկ անգամ է եղել հայրենիքում, իսկ նրա հավերժական կացարանը հեռավոր Նյու Յորքում է…
