Թումաս կամ Թովմասար գյուղը գտնվում է Հակարիի ձախակողմյան սարահարթում։ Գյուղի հյուսիսային մասում՝ ժայռերի տակ է եղել հնամենի բնակավայրը՝ եկեղեցիով, որը քանդել են խորհրդային տարիներին այստեղ վերաբնակեցված թուրքերը եւ քարերն օգտագործել դպրոցի եւ այլ շենքերի կառուցման համար: Գյուղից ճանապարհը տանում է արեւելք՝ դեպի Հադրութի շրջան:
Հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի, Լեւոն Մկրտչյանի եւ գրող-հրապարակախոս Բակուր Կարապետյանի հետ բարձրանում ենք Թովմասաբերդ, որը Թովմաս գյուղից մոտ 1,7 կմ հյուսիս-արեւելք է: Մոտ 1 կմ ճանապարհահատված, որը հասնում է սարի գլուխը, եզրերին ունի հնադարյան պատաշարեր: Ճանապարհի մոտակա ձորակներից մեկում կան շինությունների ավերակներ: Թե ինչ նպատակով են գործել այս կառույցները, դժվար է եզրակացնել: Ձորակը հեղեղատ է. միգուցե ժամանակին մեր պապերը ջուր են բերել այս կողմով, իսկ շինությունները եղել են ջրաղացներ: Ամրոցի արեւելյան կողմով հոսում է Թովմաս գետակը, որի ափերին վաղնջական ժամանակներում մարդն է ապրել. պահպանվել են բնակատեղիի հետքեր, դամբարաններ, դամբարանադաշտեր: Երեք կողմում գրեթե ուղղաձիգ ժայռերով է ամրոցը պահող սարը: Միայն հյուսիսային կողմից է հնարավոր մուտք գործել ամրոց: Հենց այս կողմում են կառուցել պարիսպը, որից այժմ պահպանվել է 62 մ երկարությամբ, 1,5-2 մ լայնությամբ պատեր՝ տեղ-տեղ 1 մ-ից ավելի բարձրությամբ: Բուն ամրոցի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 2000 քմ-ից քիչ ավելի: N 39 23 53, 7 եւ E 46 47 01, 9 կոորդինատներում, ծովի մակերեւույթից 1100 մ բարձրությամբ գտնվող ամրոցը մոտավոր տվյալներով գոյություն է ունեցել ուշ անտիկ եւ վաղ միջնադարում: Այդ է հուշում պարիսպը՝ կառուցված է տեղի կրաքարերից, որոնք գրեթե անմշակ են՝ առանց կրաշաղախի: Ամրոցի բարձունքից տեսադաշտում է դեպի Արաքսի հովիտ ձգվող բաց տարածքը, եւ շրջակայքի նկատմամբ գերիշխող հարմար դիրքում են մեր նախնիներն ամրացել վտանգի պահին: Հնավայրի տարածքում կառույցների հետքեր գրեթե չկան: Միայն մի ժայռակտոր կա, որ, զգացվում է՝ փորված է, եւ փոսում ծառ է աճել: Հավանաբար որպես ջրավազան են օգտագործել. վերջին տարիներին նման շատ ամրոցներ ենք ուսումնասիրել, եւ մի քանիսում երեւացել են նմանատիպ փոսով քարեր:
Թովմասարի ստորոտի հարթությունում՝ N 39 22 15, 6 եւ E 46 45 46,7 կոորդինատներում, պահպանվել է միջնադարյան մահմեդական մի դամբարան՝ գյումբազ: Հատակագծում շրջանաձեւ աշտարակատիպ երկհարկանի դամբարան է՝ կառուցված սրբատաշ կրաքարից, 2,5 մ բարձրությամբ եւ մոտ 30 մ տրամագծով արհեստական բլրակի վրա: Երկհարկանի շինության առաջին ստորգետնյա հարկը հատակագծում հավասարաթեւ խաչաձեւ է, մուտքը՝ արեւելքից: Ծածկված է եղել 1/3 գմբեթարդով: Երկրորդ հարկը գլանաձեւ է, ունի 12 մ բարձրություն, 5 մ տրամագիծ: Մուտքը հյուսիսից է՝ կամարային բարավորով, առնված ուղղանկյուն շրջանակի մեջ: Բլրակը, որի վրա է հուշակոթողը, հավանաբար մեծ գերեզմանաթումբ է: Հնարավոր է՝ տարածքով անցնող մահմեդական ասպատակողներն այս վայրում կռիվ են մղել, մեծ քանակությամբ զոհ տվել, ընդհանուր փոսում թաղել զոհերին եւ վրան գյումբազ կառուցել՝ հանուն, ինչպես իրենք են ասում, ալլահի նահատակների: Հնագետ Գ. Սարգսյանն ասաց. «Հուշարձանը, որ համարվում է 13-14-րդ դարերի շինություն, ակնհայտորեն կառուցվել է հայերի ձեռքով, ինչի մասին վկայում են պատերին թողնված` վարպետների նշանների մեջ հանդիպող ոճավորված խաչապատկերները»: Սեյսմիկ տատանումներին դիմանալու նպատակով պատերի քարերի տակ արճճի թիթեղներ կան դրված:
Քաշաթաղի հարավային տարածքում պահպանվել է միջնադարյան մահմեդական մոտ 10 դամբարան, սակայն միայն այս մեկն է, որ շրջանաձեւ է, մնացածը հիմնականում ութանկյուն են: Նույն ժամանակներին վերաբերող նմանատիպ դամբարան կա նաեւ Հակարիի գետաբերանին մոտ՝ Երիցվանքի գյուղական համայնքի վարչական տարածքում: Այն գտնվում է հողի տակ, երկրորդ հարկ չունի, սակայն ստորինը նման է Թովմասարի դամբարանի նույն հարկին՝ խաչաձեւ է՝ կառուցված սրբատաշ բազալտից եւ մեծ վարպետությամբ:
