Կովսական ու Քաշունիք գավառների ամրոցները

Արցախյան վերջին՝ 44-օրյա կոչվող պատերազմից հետո հայերս նորից կորցրինք մեր հայրենիքի մի հատվածը, որտեղ հազարամյակներ շարունակ մեր պապերն էին բնակվել, արարել, պայքարել, ամրոց ու բերդեր կառուցել եւ տեր մնացել հայրենի հողին։

Մեծ Հայքի բոլոր նահանգներն են ունեցել իրենց ամրոցները, զորքն ու բանակը։ Հետ չեն մնացել նաեւ Սյունիքն ու Արցախը։ Արդեն կորցրած Քաշաթաղի շրջանը, որը կազմավորվեց Արցախյան առաջին գոյամարտի հաղթական շրջանում՝ 1993 թ. դեկտեմբերին եւ վերահայացավ 1994-ի գարնանից սկսած, ներառել էր պատմական Մեծ Հայքի Սյունիք եւ Արցախ աշխարհների մի քանի գավառներ, որոնք 18-19-րդ, որոշ մասը նաեւ 20-րդ դարերում հայաթափվել էին եւ մնացել գերության մեջ, խորհրդային տարիներին «նվիրվել» Ադրբեջանին։ Վերահայացման տարիներին հնարավորություն ստեղծվեց զբաղվել նաեւ տարածքի պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությամբ։ Բացի հայտնիներից, որոնց մասին հիշատակություններ կան միջնադարյան եւ 19-20-րդ դարերի մատենագիրների, ճանապարհորդների, ուսումնասիրողների գործերում, գտնվեցին նաեւ շատ անհայտ հուշարձաններ՝ ամրոցներ, վանք-եկեղեցիներ, կամուրջներ, ջրաղացների ավերակներ, գերեզմանոցներ՝ խաչքարերով ու տապանաքարերով, առանձին խաչքար-կոթողներ, խաչաքանդակներ ձորերի ժայռերին, ճանապարհների եզրերին, բնակատեղիներ, դամբարաններ, մահմեդական մի քանի դամբարան եւ այլն։ Վերջին 10 տարիները հատկապես կարեւորվեցին ամրոցների հայտնաբերմամբ։ Հնագետ Գագիկ Սարգսյանի եւ այլոց հետ Քաշաթաղի տարածքում հայտնաբերեցինք մոտ 50 ամրոցատեղի, ամրոցների ավերակներ։ Այսօր խոսենք Որոտան ու Ողջի գետերի ավազաններում միջնադարում եւ դրանից դարեր առաջ գործած, Հայոց պատմության մեջ մեծ դեր ունեցած ամրոցներից Գրհամի բերդի, Պահու բերդի, Երկաթավորքի բերդերի մասին։ 

Գրհամի ամրոց

Կովսականը պատմական Սյունիքի գավառներից էր: Կոչվել է նաեւ Կուսական, Կոսական եւ Գրհամ: Ստ. Օրբելյանը այն նշում է որպես Սյունիքի 8-րդ նահանգ, որն այժմ Գրհամ են կոչում, իսկ ըստ «Աշխարհացույցի»` Կովսականը Սյունիքի 12-րդ գավառն էր, ուներ 625 կմ տարածություն։ Ըստ հայր Ղեւոնդ Ալիշանի` գավառը հիմնականում զբաղեցրել է Բասուտ (Ծավ) գետի հովիտը եւ Ողջի գետի աջակողմյան մի շարք վտակների ավազանները: Գավառի արեւմտյան սահմանն անցել է Խուստուփ լեռան հյուսիսային լեռնաճյուղով եւ Բասուտի արեւմտյան ջրբաժանով, հարավարեւլյանը` Արաքսով, հյուսիսարեւելյանը` Ողջի գետով, որը ստորին հոսանքով անցել է գետի ձախ ափը եւ հասել Հակարի գետին: Ողջի գետն սկիզբ է առնում Սյունյաց լեռներից, անցնելով Կապան քաղաքով` հոսում է դեպի արեւելք եւ միանում մայր Արաքսին։ Կովսականը միջնադարում առավել հայտնի է եղել Գրհամ անվամբ՝ կապված մինչեւ 13-րդ դարը մեծ նշանակություն ունեցած Գրհամ ամրոցի հետ։

2014 թ. նոյեմբերի 15-16-ը մեր որոնող արշավախումբը՝ հնագետ Գագիկ Սարգսյան, ազգագրագետ Լեռնիկ Հովհաննիսյան, հուշարձանագետ Սլավա Սարգսյան եւ ես, եղանք Որոտան, Ողջի եւ Ծավ գետերի ավազանում։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ այս տարածքները հնուց ի վեր մտել են Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհի մեջ եւ համապատասխանում են Կովսական, Բաղք, Քաշունիք գավառներին։ Սյունյաց աշխարհի սահմանների վկայման («Ցուցմունք սահմանաց աշխարհիս Սիւնեաց..») գլխում (Գ) Օրբելյանը գրում է. «…Յոթերորդը՝ Բաղք գավառը, որ այժմ կոչվում է Աճեն, դա Բաղակի անունից այդպես անվանվեց։ Ութերորդը՝ Կովսական գավառը, որն այժմ Գրհամ են կոչում..»։ Նույն մասում հիշատակում է տարածքի անառիկ ամրոցների մասին, որոնցից են Բաղաբերդը, Երնջակը (եղել է նահանգի գանձերի եւ հարկերի տունը)։ Կարեւորում է նաեւ մոտ 2 տասնյակ այլ ամրոցներ, այդ թվում՝ Գրհամը, Անդոկաբերդը եւ այլն։ Հիշատակված ամրոցների մի մասի տեղերն այժմ անհայտ են։

Մեր նպատակն էր հասնել Գրհամ ամրոց, որի տեղը մոտավոր գիտեինք, իսկ խիտ անտառներով պատված զառիթափ ժայռեղեն լանջերին գրեթե անհնար է գտնել հուշարձանը։ Քաշաթաղի շրջանի Կերեն գյուղական համայնքի ղեկավար Վրեժ Հարությունյանը մեզ ծանոթացրեց Կապանի տարածաշրջանի Ագարակ գյուղի 73-ամյա որսորդ, Արցախյան գոյամարտի տարիներին գյուղի ինքնապաշտպանության ջոկատի հրամանատար, այնուհետեւ՝ գյուղապետ Ռազմիկ Մարտիրոսյանի հետ, ով այդ հարցում իր ծառայությունը մատուցեց։ Կապանի տարածաշրջանի Ագարակ գյուղը սահմանակից է Քաշաթաղի շրջանին։ Այժմ կրկին դարձել է առաջնագծային բնակավայր, իսկ մոտակա Տանձատափ եւ այլ բնակավայրեր, Տանձատափի եկեղեցին դարձյալ գերության մեջ են։ Ռազմիկի ուղեկցությամբ ենք ուղեւորվում Գրհամի բերդ։ Մոտ 5 կմ ճանապարհն անցնում ենք մեքենայով, այնուհետեւ «Նիվան» անզոր է մագլցել անտառապատ զառիթափ լանջը։ Խիտ անտառով բարձրանում ենք վեր ու վեր։ Ժայռը, որի վրա է Գրհամի ամրոցը, կոչվում է Սուսաննասար։ Ռազմիկը պատմում է ժողովրդական մի զրույց. դարեր առաջ թշնամին պաշարում է ամրոցը, եւ բերդի զինվորներին ժայռի կողմից օրեր շարունակ ջուր է հասցնում Սուսաննա անունով մի հայ աղջիկ։ Սակայն մի օր էլ ընկնում է թշնամու ծուղակը։ Ժայռից ցած է ընկնում ու նահատակվում։ Ժայռի ստորոտում կա հանքային ջրի աղբյուր, որը նույնպես Սուսաննայի անունով է։ Ըստ նույն լեգենդի՝ Սուսաննան հանքային աղբյուրի ջուրն էր հասցնում պաշարվածներին, ովքեր բուժիչ ջրով իրենց վերքերն էին բուժում։

Մեր նախնիներն ստիպված են եղել այսքան վերեւ բարձրանալ, բերդ ու բնակատեղի հիմնել անառիկ վայրում, որպեսզի կարողանան գոյատեւել։ Վերջապես երեւում են առաջին ձեռակերտ պատերը։ Ամրոց բարձրացող երբեմնի ճանապարհի այս հատվածում դիտակետ են դրել։ Շարունակում ենք վերելքը, եւ մոտ 3 մ բարձրությամբ որմնաշարը փակում է ուղին. հասնում ենք ամրոցի հազարամյա պարիսպներին։ Մի հատված քանդվել է, կիսամշակված քարերը թափվել են ցած։ Քանդված մասով բարձրանում ենք վեր. դեպի ձախ դարձյալ որմնաշար կա՝ երկրորդ շերտն է։ Մոտ 50-60 մետր դեպի ձախ հսկայական քարանձավներ են՝ շրջապատված պարիսպներով։ Ցավոք, որոշ հատվածներ քանդված են, սակայն պահպանվել է մուտքի անկյունը։ Պարզվում է՝ քարանձավները եղել են ամրոցի միջնաբերդ-դղյակ-ապարանքը։ 20 մետրից ավելի հաստություն ունեցող ժայռի մեջ մտած քարանձավները մշակվել են մարդու կողմից, դարձել միջանցիկ ու բնակելի։ Ծովի մակերեւույթից մոտ 1250 մ բարձրության վրա է Գրհամի ամրոցը, հարավարեւմտյան կողմում գրեթե ուղղաձիգ ժայռն է, որ Ողջիի ձախ կողմում է եւ ափից բարձր է մոտ 700 մ։ Քարանձավներն այս կողմից ունեն 5 մուտք՝ ընդհանուր մոտ 60 մ երկարությամբ, պարսպի կողմից կա 4 մուտք, որից մեկը ծառայում է 2 խորշերի համար։ Միջնամասում գտնվող անձավն ունի խորություն, հավանաբար, նկուղային հարկ է ունեցել (միգուցե այդտեղից գաղտնուղի՞ է իջել դեպի գետ)։ Ժամանակին այն աղյուսակերտ պատով բաժանված է եղել մասերի։ Հետագայում պատը քանդվել է. երեւում են մոտ 20 սմ կողմերով եւ 4-5 սմ հաստությամբ աղյուսները։

Ժայռից ցած կա բնակատեղի, որտեղ Օհանաեղցու ավերակն է։ Հնարավոր է՝ ժամանակին ամրոցն ու բնակատեղին կապ են ունեցել միմյանց հետ։ Ժայռի հարավային մասում պահպանվել է երբեմնի աշտարակը, որտեղ մշտարթուն հսկել են զինվորները։ Աշտարակի մոտից պատ է շարված մինչեւ ժայռի գագաթը՝ քարանձավների վրա։ Բարձրանում ենք վեր. տանիքը հարթեցրել են, որպեսզի շարժվելը դյուրին լինի։ 3-4 մ լայնությամբ տարածք է՝ ձգվելով մոտ 60 մ։ Միջնամասում երդիկ է եղել, որը փակված է հողով։ Վերեւից հիանում ենք համապատկերով. Ողջին հոսում է դեպի Մայր Արաքս ու պատմում դարերի մասին։ Աջ ափին Կերեն եւ Գրհամ գյուղերն են, որ ազատագրվել եւ հայացել էին, սակայն… Արեւմուտքում Խուստուփն է՝ ձյունապատ, վեհ ու հաստատ։ Դղյակ-ապարանքի հյուսիսային կողմում պատերի հետքեր են պահպանվել։ Ավարտելով չափագրումները, լուսանկարումը՝ արդեն մթնշաղին ցած ենք իջնում։ Քիչ ներքեւում երեւում են պատմական ճանապարհի հետքերը, սակայն տարիներ առաջ անտառահատներն այստեղ ճանապարհ են բացել եւ խեղաթյուրել ամրոց տանող ճանապարհը։ Հենց անտառահատների բացած ճանապարհով, որն ամբողջովին պատված է մոշի թփերով, Ռազմիկի ուղեկցությամբ իջնում ենք։

Ստ. Օրբելյանն իր գրքի «Կապանի ավերման ու բերդերի գրավման պատճառը, Բաղաց թագավորության իսպառ վերացումը եւ Սիսական տոհմի վերջը» (ԿԱ) գլխում, վկայակոչելով Սյունյաց եպիսկոպոս Տեր-Ստեփանոսի թղթերը, որոնք գրվել են հոյակապ Անի քաղաքում՝ Մխիթար քահանայի՝ քաղաքի ավագ երեցի (խոսքը Մխիթար Անեցու մասին է) եւ Սուրբ Կաթողիկեի փակակալի խնդրանքով, նկարագրում է Սիսական եւ Բաղաց աշխարհների հայոց թագավոր Սենեքերիմի եւ նրա թագավորության վերացման պատճառի մասին, որը կատարվել է Հայոց 552 թ. (1103 թ.)։ Պատմիչը գրում է. «…Բոլորովին ավերվեց Բաղաց երկիրը։ Սաստիկ սգի մեջ ընկան Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներն ու քրիստոնյաները։ Բայց Բաղաբերդը, Գեղին, Կաքավաբերդը, Շլորուտը, Կարճեւանը, Մեղրին, Գրհամը մնացին Աշոտի թոռների՝ Գրիգոր թագավորի ու Սմբատի իրավունքին»։ Սենեքերիմից հետո Բաղքում գահակալած Գրիգորն ու նրա եղբայր Սմբատը վախճանվել են նույն տարում՝ 1166 թ.։ Գրիգորի մահից հետո իշխանությունն անցնում է նրա փեսային՝ Հասան Խաչենցուն, ով թուրք-սելջուկների կողմից Բաղաբերդը գրավվելուց առաջ՝ 1170 թ., կնոջ հետ փախել էր Խաչեն։ Հավանաբար, այս անցքերից հետո ամայացել է նաեւ Գրհամի ամրոցը։