Թատրոնը, թերեւս, ամենաժողովրդական արվեստն է, ազդեցիկն ու պահանջվածը, խաղ կյանքի մասին, որին ականատես մասնակիցը՝ հանդիսատեսը, առանց որեւէ չարչարանքի ըմբոշխնում է մարդկային հույզերի ողջ փունջը՝ գեղեցիկ փաթեթավորմամբ… Կրթելու ու դաստիարակելու, ասելիքը տեղ հասցնելու լավագույն ձեւը ներաշխարհը իր ողջ ներկապնակով արտահայտելն է, բացահայտելը՝ մերձեցնելով նրան վեհագույնին՝ խոսքին…
«Թատրոն խաղալը» թվում է՝ բարդ չէ, մանավանդ հայտնի արտահայտությունը՝ «կյանքը թատրոն է», կարծես, բացում է կյանքի ու թատրոնի հարաբերության փակագծերը. մարդն ամեն ժամանակ խաղում է՝ անգամ առանց խաղալու մտադրության. այդպես է ստացվում. նա, իրենից անկախ, տարբեր կերպեր է ընդունում տարբեր իրադրություններում, տարբեր մարդկանց հետ շփումներում, անգամ ձայնի սովորական երանգն է փոխվում, միմիկան, շարժումները… Դերասանությունը պաշտպանական ֆունկցիայի պես մի բան է, որով օժտված է ոչ միայն մարդը, ու եթե ուշադիր լինենք կամ հարցը դիտարկենք այդ տեսանկյունից, կարձանագրենք, որ կենդանիներն էլ զերծ չեն նման շնորհից, էլ չասած, որ նրանք էլ բեմ բարձրանալու ձիրք ունեն, ու թեեւ դերասանությունը կամ «թատրոն խաղալը» թվում է հանրամատչելի, բոլորովին այլ է այն բեմի վրա, որտեղ քչերին է վիճակված բարձունքներ գրավել, քանզի խնդիրը այս դեպքում հազվագյուտ տաղանդն է ու պրոֆեսիոնալիզմը, սեփական համոզմունքներից, անձից դուրս գրական կերպար կերտելը…
Հայկական թատրոնի սկզբնավորումը կապվում է Ք. ա. 1-ին հազարամյակում Գիսանե եւ Անահիտ աստվածուհիներին նվիրված ծիսական ներկայացումների հետ, իսկ պրոֆեսիոնալ թատրոնի գոյության մասին, ընդ որում՝ նաեւ օտար աղբյուրներից, տեղեկանում ենք սկսած Ք. ա. 1-ին դարից։ Հայկական բազմաժանր եւ բազմատեսակ պրոֆեսիոնալ թատրոնը աշխարհի ամենահին թատրոններից է՝ հունականի եւ հռոմեականի հետ միասին, որ ունեցել է համապատասխան կառույցներ ու համակարգ։ Այն տարբեր փուլերով հասել է մինչեւ մեր օրերը։ Նրանում էական ներդրում են ունեցել թե՛ մեր արքաները, թե՛ մշակույթի նվիրյալները, թե՛ մեր ժողովուրդը։
Հայկական թատրոնի շրջադարձային փուլերից էր 19-րդ դարում ռուսական մշակույթի հետ շփումը, ինչը նպաստեց նոր ժամանակաշրջանի թատերարվեստի զարգացմանը։ Այդ շրջանի նշանավոր դեմքերից է դերասան, ռեժիսոր, թատերական գործիչ, արեւելահայ պրոֆեսիոնալ թատրոնի հիմնադիրներից Գեւորգ Չմշկյանը։ Նա ծնվել է 1837 թ. մարտի 7-ին՝ Ռուսական կայսրության Վրացական նահանգի Թիֆլիս քաղաքում, ու հենց այդտեղ էլ 1863-ին Չմշկյանի ղեկավարությամբ ստեղծվում է հայկական թատրոն, սակայն թատրոնի բեռը մի հոգու բան չէ, եւ 1870-ականների վերջերին ստեղծված Թատերական կոմիտեի ղեկավար կազմի (Գաբրիել Սունդուկյան, Գրիգոր Արծրունի, Աբգար Հովհաննիսյան) հանձնարարությամբ Չմշկյանը մեկնում է Պոլիս՝ թատրոնի դերասանական կազմը համալրելու միտումով։ Թիֆլիս են գալիս Պետրոս Ադամյանը, Սիրանույշ եւ Աստղիկ քույրերը, տաղանդավոր ու շնորհալի այլ վարպետներ, աշխուժացնում թատերական կյանքը, նոր շունչ հաղորդում նրան։ Չմշկյանը ռուսական ռեալիստական թատրոնի հետեւորդ էր եւ կարեւորում էր բարձրարժեք խաղացանկը, ժամանակի հուզող հարցերի արծարծումը, հասարակությանը հնարավորինս արվեստին մերձեցնելու խնդիրը, առաջինն էր արեւելահայ ու արեւմտահայ թատրոնների միջեւ կապեր նախաձեռնողն ու հաստատողը, մանավանդ այդ շրջանում արեւմտահայ թատրոնից ուսանելու շատ բան կար, որտեղ կայացել էին համաշխարհային մեծության դեմքեր։ Գեւորգ Չմշկյանը թատրոնը մայրաքաղաքներից ու խոշոր քաղաքներից տարավ ոչ միայն արեւելահայ գավառներ, այլեւ թատերական արվեստի շնորհիվ նպաստեց Անդրկովկասի ժողովուրդների՝ հատկապես հայ-վրացական, բարեկամական կապերի ամրապնդմանը։ Նրա համագործակցությունը Գաբրիել Սունդուկյանի հետ բեմը հարստացրեց հայկական դրամատիկական գործերով, որոնցում կենցաղային հողի վրա արծարծվում էին բարոյականության, պատվի ու արժանապատվության, ավանդական ընտանիքի պահպանողականության ու անհատի ազատության խնդիրներ, ինչն ամենեւին չէր նշանակում, թե հայ թատրոնը կտրված էր համաշխարհային թատերական անցուդարձից։ Չմշկյանը ռուսերենից, ֆրանսերենից, անգլերենից թարգմանել, բեմադրել է նշանավոր հեղինակների հանրահայտ պիեսներ, խաղացել դրանցում, կերտել հարյուրից ավելի կերպարներ, եղել շատերի առաջին դերակատարը հայ բեմում, ինչպես Շեյլոկը, Օթելլոն (1867) եւ այլն։ Գրել է «Իմ հիշատակարանը», թատերական, հրապարակախոսական հոդվածներ, յոթ պիես, որոնցից են «Վարժուհի», «Միթոմ ոչինչ», «Երկու ընտանիքում»։ Նրա աշակերտները դարձել են թատրոնի անվանի գործիչներ։ Գեւորգ Չմշկյանն իր գործունեությամբ ապացուցեց, որ կյանքը այնքան թատրոն չէ, որ բեմից դուրս մղի պրոֆեսիոնալ թատրոնն ու նրա հանդեպ հասարակական պահանջը։
