«Սիրելի Խորեն, դու իրոք շատ «խորեն» ես մոտենում քո գործին, արվեստի շնչով իմաստավորում ես ձեւը: Հայ արձանագործության պատմության մեջ՝ սկզբից մինչեւ մեր օրերը, ես առաջին անգամ եմ տեսնում մի արձանագործի, որ իր հայությունը առնչում է համաշխարհային արձանագործության հետ: Շնորհակալություն, սիրելի Խորեն: Դու հայ ես, լավ, ազնիվ հայ, քո սիրտը օտար ափերում տրոփում է հայավարի… Խորեն, դու բուն իմաստով արձանագործ ես, իսկական հայ արձանագործ…»:
Երվանդ ՔՈՉԱՐ
Խորեն Տեր-Հարության. նրա մասին է հանճարեղ Քոչարի հիացական խոսքը՝ եղեռնազարկ հայ ընտանիքի մազապուրծ շառավիղներից մեկի մասին, որ ծնվել էր Ադանայի արյունոտ կոտորածների տարում՝ 1909-ին, Արեւմտյան Հայաստանի Խարբերդ նահանգի Աշոտավան գյուղում, 1915-ի եղեռնից հետո գաղթական քարավանների հետ հասել Գյումրի, այնուհետեւ՝ Հունաստան եւ, ի վերջո, հանգրվանել ԱՄՆ-ի Մասաչուսեթս նահանգի Վուսթեր քաղաքում: Բարեբախտաբար, փրկվել էր նաեւ հայրը, այլապես ով իմանա, թե ինչ ճակատագիր էր տնօրինելու ապագա տաղանդավոր քանդակագործի բախտը…
Տեղի միջնակարգն ավարտելուց հետո սովորել է Վուսթերի արվեստի թանգարանին կից գեղարվեստի դպրոցում, այնուհետ՝ Նյու Յորքի գեղարվեստի ակադեմիայում: Բնատուր տաղանդով օժտված արվեստագետը հետագայում մտորելու էր. «Ակադեմիայում ես սովորելու բան չունեի՝ ես արդեն գիտեի ամեն ինչ…»: 21 տարեկանում մեկնում է Ջամայկա, մի քանի տարի բնակվում այնտեղ: Արեւադարձային պերճաշուք գունագեղությունը որոշիչ է դառնում Տեր-Հարությանի արվեստի ձեւավորման գործում: Արվեստ, որ անհատական ցուցահանդեսներով համարձակորեն ներկայացվելու էր տարբեր երկրներում՝ Անգլիա, Շոտլանդիա, Իտալիա, Ֆրանսիա, Ջամայկա, Ամերիկա: Ավելին՝ տակավին երիտասարդ տարիքում, սկսած 1929-ից, մասնակցելու էր համաշխարհային ճանաչում ունեցող դեմքերի համատեղ ցուցահանդեսներին՝ Պիկասո, Մայոլ, Դեսպիո, Գաբո, Լիպշից, արժանանալու տասնյակ հնչեղ մրցանակների, բարձր գնահատվելու ամերիկյան ու այլ երկրների մամուլի էջերում:
Աշխարհին ներկայացած արվեստագետը 1971-ին անհատական ցուցահանդես է ունենում նաեւ Երեւանում, նկարչի տանը: Իսկ 1983 թ. իր ստեղծագործությունները տեղափոխում է մայր հայրենիք՝ 80 քանդակ, 100-ից ավելի գծանկարներ, գեղանկարներ: Եվ բացվում է հերթական անհատականը՝ պետական պատկերասրահի Էջմիածնի մասնաճյուղում: Հայրենաբնակ անվանի արվեստագետներից շատերը զարմանալու էին՝ այսքան մեծ քանդակագործ, ու իրենք չեն էլ ճանաչել: Ցուցահանդեսով սքանչանալու էին նաեւ երկրի առաջին դեմքերը՝ Կարեն Դեմիրճյանի գլխավորությամբ: Այդ երջանիկ օրը վարպետն իր ցուցադրվող բոլոր ստեղծագործությունները նվիրաբերում է Ազգային պատկերասրահին, իսկ 1994-ից հայոց հոգեւոր մայրաքաղաքում սկսում է գործել նրա շքեղ արվեստի մշտական ցուցադրությունը:
Եղեռնատես արձանագործի մտապատկերում անջնջելիորեն են տպավորվել հայոց մեծ ողբերգության եղերական անցքերը, եւ նա միշտ ջանացել է «արժանի մի հուշարձան կանգնեցնել»՝ նվիրված միլիոնուկես անմեղ նահատակներին: Եվ արարում է իր լավագույն քանդակներից մի քանիսը՝ «Փոքր Մհեր», «Ցեղասպանություն» («Լեդան եւ կարապը»), «Ծովային թռչունը եւ ձուկը». այլաբանական խորքով երեւելի գործեր, որոնք խոսում են եղեռնի ու ոճրագործության մասին: «Փոքր Մհերը», որ կանգնեցված է Ֆիլադելֆիայի արվեստի թանգարանի զբոսայգում, տեղադրվելուց հետո մարդասպանների հետնորդ թուրքերի զայրույթն է շարժել, եւ փորձել են պայթեցնել այն: Դրանից հետո 6.5 մետրանոց արձանը վերցվել է ոստիկանական հատուկ հսկողության տակ: Այս ստեղծագործության մասին է գրել քանդակագործը. «Կարծես սրբազան արարողության մեջ էի, եւ ոչ թե ես էի քանդակողը, այլ նահատակներու ոգիներն էին, որ կղեկավարեին ձեռքերս: Երբ երկար տարիներ աշխատելեն ետք արձանն ավարտեցի, զգացի, որ վրեժս լուծած եմ… Մեր սուրը եղած է բարի, գործածած ենք զայն միայն մեր հայրենիքը, մեր կյանքը, ունեցվածքը պաշտպանելու համար…»:
Խորեն Տեր-Հարությանի մոնումենտալ մի քանի ստեղծագործություններ տեղադրված են ամերիկյան տարբեր քաղաքներում: Նրա կերտած մեծարվեստ գործերից են «Գյուտարարը», «Լեռների մայրը», «Վերածնված Հայաստան», «Պտղաբերություն», «Քաջ Վարդանը կառքի վրա», վերոնշյալ արձանները՝ եղեռնի թեմաներով:
Ինքն իրեն «երկու հարյուր տոկոսանոց հայ» համարող արվեստագետը կյանքի վերջին 15 տարիներն հիմնականում անցկացրել է հայրենիքում: 1985 թվականին նախկին Միության կառավարությունը նրան պարգեւատրել է Խաղաղության շքանշանով, որին, բացի ռուսներից, առաջին անգամ էր այլազգի արվեստագետն արժանանում:
«Քանդակագործությունը ֆիզիկականի, մտավորի եւ հոգեւորի մի ամբողջություն է: Քանդակը պետք է դիտվի իր բոլոր կողմերից, լինի գեղեցիկ, հավասարակշռված եւ ազդեցիկ: Այն ինձ համար բույսի պես է, որ ծլելով, աճելով ու ծաղկելով կյանք է մտնում: Արվեստը պետք է ունենա զգացմունքային հատկություն: Այն կստանա հոգեւոր որակ միայն, երբ միտքը իշխի զգացմունքներին…». այս սկզբունքով է ծնունդ տվել իր ստեղծագործություններին Խորեն Տեր-Հարության եղեռնապուրծ քանդակագործը, գրաֆիկն ու գեղանկարիչը՝ աշխարհահռչակ
Հայորդին:
