«Ա՜խ, թըռիր ծիծեռնակ, ծընած տեղըս՝ Աշտարակ…»

19-րդ դարի 50-60-ականների մտավոր սերունդը պետք է լուծեր նախորդ տասնամյակներին առաջադրված, բայց տակավին չլուծված հարցերը, եւ այս անհրաժեշտությամբ է, որ մտավոր շարժման վերելքը նորից պիտի իմաստավորվեր լուսավորության նշանաբանով:

Լուսավորությունն իր ազդեցությունն ունեցավ հայ պոեզիայի զարգացման վրա: Դորպատի համալսարանում Խաչատուր Աբովյանի ուսումնառությունը մի տեսակ գայթակղիչ օրինակ դարձավ հայ երիտասարդության համար: Նրան անմիջապես հետեւեց Ստ. Նազարյանցը, իսկ արդեն 50-ականներին Դորպատում կար հայ ուսանող երիտասարդների մի ամբողջ աստղաբույլ՝ Խաչատուր Ավագյանց, Գեւորգ Միրիմանյան, Քերովբե Պատկանյան, Ռափայել Պատկանյան, Գեւորգ Բարխուդարյան, Գեւորգ Դոդոխյան եւ այլք:

Խաչատուր Ավագյանցի (1825-1862) երգերից հայտնի է «Հայոց գինին» բանաստեղծությունը.

Լցրե՛ք, եղբարք, ձեր բաժակները

Եվ քաջ պարպեցե՛ք.

Այսպես գինի բոլոր աշխարհքումը

Դուք գըտնելու չե՛ք:

… Երասխի մոտ՝ այնտեղ է մեր գինին,

Օրհնյա՛լ է Երասխ,

Երասխի մոտ ամենքն են գեղեցիկ,

Ամենքն են ուրախ:

Գեւորգ Միրիմանյանի (1832-1858) «Հայոց աղջիկներ, ձեր հոգուն մատաղ» բանաստեղծությունը հայերի սիրած երգն է մինչեւ հիմա.

Հայոց աղջիկներ, ձեր հոգուն մատաղ,

Երբ միտս եք գալիս՝ ասում եմ ես ա՜խ,

Հալվում, հալվում եմ օտարության մեջ,

Ա՜խ, սիրտս խորվում, ցավիս չիկա վերջ։

…Երբ կարմիր գինին բաժակումս ածած՝

Սեղանի վըրա առաջս է դըրած,

Աչքըս ակամա վըրան եմ ձըգում,

Ձեր սիրուն պատկերն եմ մեջը տեսնում:

..Ձեր սերն է միայն սըրտումս պահած,

Ձեր սիրով միայն եմ ես կենդանի,

Ձեր սերը միայն՝ էս կյանքս մաշված

Օտարության մեջ դեռ կըպահպանի:

Քերովբե Պատկանյանն (1833-1889) ունի բազմաթիվ զվարճալի երգերի թարգմանություններ: 1861 թ. ավարտել է Պետերբուրգի համալսարանի արեւելյան լեզուների բաժինը։ Նա ուսումնասիրել եւ հրատարակել է հայ միջնադարյան մի շարք պատմիչների գործեր։ Ռուսերեն է թարգմանել Մովսես Կաղանկատվացու, Սեբեոսի, Ղեւոնդի եւ այլ հեղինակների երկերը, գրել է «Մոնղոլների պատմությունը՝ ըստ հայկական աղբյուրների» գիրքը (հ. 1-2, 1873-74), զբաղվել է արաբական սկզբնաղբյուրներով, Հայաստանում գտնված սեպագիր արձանագրությունների ուսումնասիրմամբ։ Նա հետազոտություններ է նվիրել հայոց լեզվին, նրա բարբառներին։ Արխիվում նրա տպագիր եւ անտիպ աշխատությունների ձեռագրերն են, ստացած բազմաթիվ նամակները, Արեւելքի երկրների մասին հավաքած նյութեր, վկայություններ, իր հուշերի տետրը, բառարաններ, տապանաքարերից ընդօրինակված արձանագրություններ, այլ հեղինակների բազմաթիվ աշխատությունների ձեռագրեր։ Առանձին գործի մեջ պահվում են Ստ. Նազարյանցի, Գ. Այվազովսկու, Մ. Մսերյանցի եւ այլոց նամակները՝ հասցեագրված տարբեր մարդկանց։

«Ինձ համար չէ գարնան գալը» բանաստեղծությունը.

… Ինձ համար չէ կենաց բախտը,

Ինձ համար չէ երջանկությունը,

            Եվ մրահոն կուսի աչքերը,          

Նոցա արցունքը չեն ինձ համար։

Բայց ինձ համար կուգա ժամը,

Կերթամ թշնամյաց պատերազմը,

Եվ մահառիթ սպանիչ գընդակը,

Անդ պատրաստած է ինձ համար։

Գեւորգ Դոդոխյանը (1830-1908) 1853 թ. մեկնում է Դորպատ (Տարտու) ու ընդունվում համալսարան, ուսումնասիրում էկոնոմիկա ու իրավունք: 1854 թ. գրում է իր հայտնի «Ծիծեռնակը»: 1859-ից հետո, ավարտելով համալսարանը, դասավանդել է Պետերբուրգում, Հյուսիսային Կովկասում, Ղրիմում: Գրեթե 40 տարի աշխատել է որպես ուսուցիչ: Դոդոխյանը ստեղծագործել է ինչպես գրական հայերենով, այնպես էլ տեղի՝ Ղրիմի խոսվածքով: Հայերեն է թարգմանել Կռիլովի, Լերմոնտովի, Հայնեի ստեղծագործությունները: Գրել է շուրջ ինը տասնյակ բանաստեղծություններ, որոնցից ամենահայտնին «Ծիծեռնակն» է, որը թարգմանվել է ռուսերեն, անգլերեն, վրացերեն, լեհերեն, իտալերեն, էստոներեն ու այլ լեզուներով:

Ա՜խ, թըռիր, ծիծեռնակ,

Ծընած տեղըս՝ Աշտարակ,

Անդ շինիր քո բույնը,

Հայրենի կտուրի տակ:

Անդ հեռու ալեվոր

Հայր ունիմ սըգավոր,

Որ միակ յուր որդուն

Սպասում է օրե օր…

…Դե՜հ, սիրուն ծիծեռնակ,

Հեռացիր, թըռիր արագ,

Դեպ՝ Հայոց երկիրը,

Ծընած տեղըս՝ Աշտարակ:

Այսպիսով՝ 19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայ բանաստեղծների ստեղծագործական մոտիվը հիմնականում հայրենասիրական-լուսավորական էր։ Երիտասարդ գրողները, կրթություն ստանալով Եվրոպայում, մասնավորապես՝ Դորպատում, իրենց լուսավորական հայացքներն սկսեցին տարածել հայրենիքում, բարձրացնել ազգային ինքնագիտակցությունը, առաջ քաշել համազգային լեզվի պահանջը։ Հայրենիքի մասին մտահոգությունը եւ գործունեությունն այդ ուղղությամբ նոր որակով օժտեցին բանաստեղծական միտքն ու ծնեցին «քաղաքացի բանաստեղծների» մի ողջ սերունդ, որոնք ոչ միայն թարմ մտածողություն էին բերում սեփական ստեղծագործություններով, այլեւ ընդլայնում էին հայ ընթերցողի մտահորիզոնը թարգմանական գրականության հաշվին, որը երբեմն այնպես էր մերվում հայերենին ու հայ մարդու հույզերին, որ դժվար էր ընկալել դրա թարգմանված լինելու հանգամանքը։ Դրանցից ուշագրավ է, օրինակ, «Ուխտի երգը», որ դորպատյան ուսանողական երգերից էր, թարգմանված էր գրաբար (Խաչատուր Ավագյանցի թարգմ.) եւ այնպես էր տեղայնացված, որ բնագրի տպավորություն էր թողնում.

Ընտիր որդուցդ Հայաստանի

Մինչ հնչեսցին ձայնք երգոց,

Հայաստա՜ն, լե՛ր տուն մեր փառաց,

Ուխտյա՛ վասն սրբոց մեծաց …

Սա նաեւ վկայում է այն մասին, որ հայ մտավորականն իր եւ ազգի գոյությունը, կենսագրությունն ու ապագան կապում է հենց հայրենիքի հետ, որքան էլ որ նրա առջեւ բաց էին եվրոպաների դռները…

Թադեւոս ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ