Հայաստան այցելություններից մեկի ժամանակ Վիլյամ Սարոյանը Սեւանի ափին մի խոշոր քար է առանձնացնում եւ խնդրում իրեն ընկերացածներին, որ այն տեղավորեն մեքենայի մեջ:
-Ամերիկա՝ Ֆրեզնո պիտի տանիմ,- ասում է գրողը:
-Այդ հսկայական քարն ինչպե՞ս եք տանելու,- հարցնում է նրանցից մեկը:
-Ինքնաթիռով պիտի տանիմ…
-Ինչո՞ւ…
-Ով Հայաստանի դեմ վատ խոսի, անոր գլխուն պիտի զարկեմ քարը,- պատասխանում է Սարոյանը:
Մեծ հայ, հային ու Հայաստանն աշխարհին ներկայացնող հայ, մեր այն մեծերից մեկը, ովքեր հային իրավունք են տալիս գլուխը բարձր պահել, բարձր՝ մեր սրբազան լեռան՝ Արարատի նման:
Այսօր բնիկ բիթլիսեցիներ Արմենակ եւ Թագուհի ամուսինների հանճարեղ զավակի հիշատակի օրն է, նրա, ով ճաշակել էր որբանոցային կյանքի դառնությունները, շատ ուշ իմացել, որ հայրը բանաստեղծել է՝ ոտանավորներ ու պոեմներ է գրել, ինչը եւ օգնելու էր իրեն՝ կողմնորոշվելու իր ապագայի հարցում: Իսկ մինչ այդ՝ փոստատար, սեւագործ բանվոր, սեզոնային մշակ Սան Հոակինի ֆերմաներում ու խաղողի այգիներում, այնուհետեւ՝ հեռագրատան ծառայող, մարզական ապրանքների խանութի վաճառող, պահեստի բանվոր Սան Ֆրանցիսկոյում:
Կարծում եմ՝ կարիք չկա հանգամանորեն անդրադառնալու գրական հսկայի այն ժառանգությանը, որով նա դասվել է համաշխարհային ճանաչում ունեցող դասականների շարքին: Ուստի խոսքը տանք իրեն, այսպես ավելի հետաքրքիր կլինի…
«Յոթ տարեկանից սկսեցի լրագրեր վաճառել մայթերում ու խաչմերուկներում: Երրորդ դասարանում առաջին անգամ վաստակեցի դպրոցի ամենաչար տղայի համբավը, ու ինձ հաճախ անկյուն էին կանգնեցնում, հայհոյում, քաշում մազերս ու ականջներս: Եվ, ի վերջո, վռնդեցին դպրոցից…»:
«Ես Կալիֆորնիայի հայ եմ, Փարիզի հայ եմ, Լոնդոնի հայ եմ, Երեւանի հայ եմ, ամեն տեղ հայ եմ եւ նույն մարդն եմ…»:
«Այստեղ՝ Երեւանում, ինձ հարցրեցին, թե «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսի հերոսներն ունե՞ն նախատիպեր: Նախատիպն այստեղ մեկն է՝ ես ինքս: Ես եւ Ջոնին եմ, եւ ՄըքԳրեգորը: Ես տատիկն եմ, ես նպարավաճառի դուստրն եմ: Ես շատ եմ սիրում «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը: Ես հպարտ եմ, որ այն բեմադրվել է Երեւանում… Որքա՛ն լավ է բեմադրել պիեսը Վարդան Աճեմյանը: Առնո Բաբաջանյանի երաժշտությունը մինչեւ հիմա հնչում է ականջներումս…»:
«Տարօրինակ է, բայց հայրենիքդ սկսում ես իսկապես սիրել միայն այն ժամանակ, երբ նա դժվարության մեջ է, մնացած ժամանակ ընդունում ես այն սովորականի պես, այնպես, ինչպես ծնողներիդ…»:
«Ես 56 տարեկան էի, երբ ուղեւորվեցի Բիթլիս: Ստամբուլում թուրք լրագրողներն ինձ հարցրեցին՝ ինչ եմ ուզում տեսնել, ուր եմ ուզում գնալ: Ասացի՝ Բիթլիս: Ասացին՝ դժվար է, բայց տեսնենք, գուցեեւ հաջողվի: Հաջողվեց: Ավտոմեքենայով ուղեւորվեցինք Ադաբազար, այնտեղից՝ Սամսուն, Տրապիզոն եւ, ի վերջո, հասանք Վանա լճի մոտ: Այնտեղ ես առաջին անգամ կռունկ տեսա: Գեղեցիկ թռչուն է… Երբ մոտեցանք Բիթլիսին, ես ամբողջովին քրտնեցի: Ուղեկիցներիս հարցրեցի՝ իրենք չե՞ն շոգում: Ասացին՝ ոչ: «Ինչո՞ւ», զարմացա, «ես հո լրիվ քրտնել եմ»: «Մենք Բիթլիսից չենք»,- ժպտացին նրանք, «մենք այլ վայրերից ենք… »:
«Ես հայ եմ արյունով, ամերիկացի՝ միջավայրով: Հայաստանը ես սիրեցի միանգամից: Այդ սերը հայրենիքիս հանդեպ շատ ավելի վաղ էր դրոշմված իմ սրտում»:
«Օտարության մեջ ապրող հայերի մեջ մեծ է հայրենիքի հանդեպ կարոտը: Բայց դա հիվանդություն չէ: Ես՝ Ուիլյամ Սարոյանս, Արմենակ եւ Թագուհի Սարոյանների չորրորդ երեխան եմ, եւ իմ արժեքն այն է, որ ես հայ եմ, գրող: Ես չեմ կարող ինքս իմ մասին այլ կերպ մտածել: Ես չեմ կարող ինքս ինձ դավաճանել: Եթե դավաճանեմ, չեմ կարողանա գրել, եւ այն ամենը, ինչ կգրեմ, կլինի կեղծ: Հիմա հասկանո՞ւմ եք, թե ինչու առաջին իսկ վաստակածս գումարով եկա Հայաստան…»:
«Բա հայկական շարժումները, որ ինչ ասես՝ չեն նշանակում: Ծնկին հարվածն ու բարձրագոչ քրքիջը: Հայհոյելու ձեւը: Աշխարհի ու դրա մեծ-մեծ գաղափարների նուրբ ծաղրը: Հայերեն մի բառ, հայացք, շարժում, ժպիտ, ու դրանց բոլորի միջից՝ վայրկենապես ծնվում է ցեղը, որ հավերժ է ու կրկին զորավոր, թեպետեւ տարիներ են անցել, հայրեր ու եղբայրներ ու որդիներ սպանվել, տեղեր մոռացվել, երազանքներ խաթարվել եւ ապրող սրտերը՝ սեւացել ատելությամբ…»:
«Կյանքիդ ժամերն ապրիր այնպես, որ այդ քաղցր ժամերին ոչ քեզ, ոչ էլ կողքիդ ապրողներին չդիպչեն ապականությունն ու մահը: Ամենուրեք փնտրիր բարին ու հենց հայտնաբերես, հանիր լույսաշխարհ իր թաքստոցից, թող բարությունը լինի անկաշկանդ ու չամաչի ինքն իրենից… Արհամարհիր չարիքն ու անազնվությունը, բայց ոչ չար ու անազնիվ մարդկանց: Հասկացիր սա: Մի ամաչիր բարի ու քնքուշ լինել…»:
«Ես գրում էի փոքր տարիքից, թեպետ այն ժամանակ ոչ մեկին չէի խոստովանում, որ ուզում եմ գրող դառնալ: Մերոնք՝ բիթլիսցիները, հատկապես նրանք, ովքեր հիմնավորվել էին Ամերիկայում, գրողներին լուրջ չէին վերաբերվում: Նրանց համար կարեւորն այն էր՝ կարո՞ղ ես փող աշխատել, թե՞ ոչ: Իմ հորեղբայր Արամն ասում էր. «Դու այդ հիմարությունը թող»: Բայց ես չէի լսում…»:
«…Դե կործանեք: Ասենք, թե նորից 1915-ն է, իսկ աշխարհում՝ պատերազմ: Կործանեք Հայաստանը: Տեսեք՝ կստացվի՞: Տնահան արեք, ուղարկեք անապատները, թողեք առանց հաց ու ջրի, հրդեհեք տներն ու եկեղեցիները: Տեսեք՝ նորից չե՞ն ապրի, նորից չե՞ն խնդա: Տեսեք՝ նրանց ցեղը չի՞ հառնի, երբ քսան տարի հետո երկու հոգի հանդիպեն գարեջրատանն ու ծիծաղեն ու խոսեն իրենց լեզվով: Դե տեսեք՝ մի բան կկարողանա՞ք անել դրա հետ: Տեսեք՝ կկարողանա՞ք արգելել, որ նրանք ծաղրեն աշխարհի մեծ-մեծ գաղափարները, շան տղերք, որ երկու հայ խոսեն աշխարհում. դե փորձեք կործանել նրանց…»:
Սարոյանական այս հավատամքով ապրենք ու մաքառենք դավադիր այս ժամանակներում, միաբանվենք, զորեղանանք ազգովի, հզորացնենք հայրենիքը, այլապես «շան տղերքի» բորենիական ախորժակը չի ունենա հագեցում…
