«Ո՛չ, նա մի նորօրինակ ձեւ չի, մոդա չի, որ ժամանակի ընթացքում ձանձրացնի ու փոխվի, նրան մին լսողը երկրորդ անգամ լսելիս ավելի պիտի սիրի, եւ մին հասկանալուց ու սիրելուց հետո երբեք չպիտի մոռանա։ Գեղեցիկ ձեւի մեջ մի մշտավառ հուր հոգի է նա, մի ազնիվ ու լիքը սիրտ, մի հարազատ հզոր շունչ, որ մեր աշխարհքի հարազատ շնչի նման միշտ խաղալու է Կովկասի ժողովուրդների վրա, եւ հայի, եւ վրացու, եւ թուրքի վրա, որովհետեւ հավասար ուժով երգել է եւ հայերեն, եւ վրացերեն, եւ թուրքերեն»։
Հովհ. Թումանյան
Երբեւէ չի հատնելու գիտությունը Սայաթ-Նովայի մասին, քանի դեռ երգում են նրա երգերը, քանի այդ երգերի մեղեդին թափանցում է ունկնդիրների սիրտը եւ քանի դեռ գիտունները զգալու են նրան մեկնելու կարիքը… Սայաթ-Նովայով զբաղվել են ոչ միայն հայ գրողներն ու հայ գրականագիտությունը. իր տեսակով Սայաթ-Նովան զարմացրել ու հիացրել է բառ ու բանի շատ ուսումնասիրողների, ու տվյալ դեպքում՝ կարեւոր չէ ազգությունը, քանզի մշակույթը համամարդկային է, Սայաթ-Նովան՝ առավել եւս։ Սայաթ-Նովան չի թողել ինքնակենսագրական, ավելին, նրա տաղերը աշուղական կյանքի պես ցրված են եղել ժողովրդի մեջ. շատերը անցել բերնեբերան ու այդպես հիշվել, որոշ մասը մեզ է հասել նրա ձեռագրով, մի մասը՝ որդու՝ Օհանի արտագրությամբ, մի մասը պահպանվել վրաց թագավորի գրագրի դավթարներում կամ բանահյուսական տարբեր հավաքածուներում։ Սայաթ-Նովայի հանդեպ չմարող հետաքրքրությունը բխում է ոչ միայն աշուղական բանաստեղծության՝ նրա ինքնատիպությունից, նորարարությունից ու կատարելությունից, այլեւ իր տեսակի եզակիությունից։
Այն հմայքը, որ նա բերեց իր տաղերով, այդպես էլ մնաց սայաթնովայական, եւ խնդիրը միայն նրա ժողովրդասիրությունը, այլազգիների հետ համերաշխությունն ու մարդասիրությունը չէ. եթե հարցը քննենք այս տեսանկյունից, շատ մեծություններ կգտնենք, ովքեր կհամապատասխանեն վերոհիշյալ որակումներին, սակայն չի գտնվի մի այլ խոսքասաց, որ ունենա նրա լեզվի՝ տաղաչափության, ծածկագրության, մեղեդայնության, զգացմունքայնության, իմաստասիրության, լայնախոհության, խորքայնության ու այդ ամենի միաժամանակյա ներդաշնակ մատուցման՝ աշխարհի մեջ աշխարհ ստեղծելու կերպը։ Այս իմաստով Սայաթ-Նովան նույն հորիզոնականի վրա է Նարեկացու հետ. երկուսն էլ բանաստեղծության համաշխարհային օվկիանում մնացին որպես անգերազանցելի ու անհամեմատելի կղզիներ… Սայաթնովայական տաղասացության՝ կյանքի ու սիրո արբեցումով վարակված Չարենցի համար միջնադարյան աշուղը ավելին է, քան սոսկ երգասաց. նա այն երազն է, որ արթնությունից հետո քաղցր հուշի պես է ապրեցնում տեսիլքը՝ երկնային արարչության հետագիծ թողնելով.
Երազ տեսա. Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,
Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,
Նստեց, անուշ երգեր ասավ՝ հին քամանչի մասը ձեռին,
Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին։
Պոետի համար բավական չէ սիրելն ու խոստովանելը. ամենքն են սիրում ու խոստովանում. Չարենցը, որ ընդօրինակման արժանի քնար ունի, հանկարծ զգում է սայաթնովայական տաղասացության կարիքը.
Աշուղ Սայաթ-Նովի նման՝ ես երգ ու տաղ պիտի ասեմ,
Երգեմ պիտի գիշեր-ցերեկ-ու սրտի խաղ պիտի ասեմ,
Եվ էն սրտին, որ իր խորքում սիրո երգեր ունի ու սեր-
Ես էն սրտին դրախտային մրգերի բաղ պիտի ասեմ։
Եվ իսկապես, այն, ինչ մեզ համար չարենցյան է, հանկարծ Չարենցը «մատնում» է պոետական սայաթնովայականության աղբյուրը՝ մնալով նույն ինքը՝ Չարենցը. «Ես էն սրտին դրախտային մրգերի բաղ պիտի ասեմ», սիրտը համեմատության մեջ դնելով դրախտային մրգերի բաղի հետ, որպիսի ինքնատիպ համեմատություններով առատ է Սայաթ-Նովայի պոեզիան.
Խօսքիրըդ` քաղցըր, լիզուդ` շաքար` շարթի միջումըն.
Գարունքվան ծա՛ղիկ, բաց իս էլի մարտի միջումըն.
Մազիրըդ ռեհան` փաթըթած է վարդի միջումըն.
Կանանչ տերիվէն նամ չըկաթի զարդի միջումըն:
Մեծերը չեն երկնչում մեծերի անունը տալուց, քանզի դրանից իրենք չեն պակասում, հակառակը՝ հարստանում են մեկը մյուսով. Սայաթ-Նովան էլ՝ իր հերթին, հղում է անում աշուղ Շիրինին.
Փահրադըն միռած, Շիրինն ասաց` ղարեն էրված իմ.
Քաշվիլ է վարդըն, մօդ չի թուղնում` չարէն էրված իմ.
Բըլբուլըն ասաց` վարդիս խաթրի խարէն էրված իմ.
Տասնումէկ ամիս մունջ իմ կացի` տարէն էրված իմ:
Խոսելով Սայաթ-Նովայի մեծության մասին, Հովհաննես Թումանյանը իր խոսքում մեջբերում է ռուս հայտնի բանաստեղծ Յակով Պոլոնսկու կարծիքը. «Սայաթ-Նովայի երգերի բնավորության մասին ընդհանրապես խոսելով, դժվար թե սխալվեմ, եթե ասեմ, որ նրանք իսկի նման չեն ոչ հարեւան ցեղերի երգերին, ոչ էլ էն երգերին, որ եկել են Արեւելքից, թեեւ հիշեցնում են նրանց։ է՛սպես, օրինակ, կովկասյան բոլոր լեռնական ժողովուրդների երգերի ոգին ռազմական է։ Ձին ու թուրը, սերն ու վրեժը, արյունն ու սպանվածի դիակի վրի ողբն են նրանց երգերի հատկանիշները… Սայաթ-Նովան, ընդհակառակը, զուտ քնարական բանաստեղծ է, եւ, թերեւս, մեր ժամանակի հասկացողությամբ, չափազանց անհատական»։ Թումանյանն ինքը դիպուկ է նկատել բանաստեղծի քրիստոնեական մեծահոգությունը. «Զայրացավ, բայց երբեք չչարացավ, ցավեց, բայց երբեք չանիծեց», այլ կերպ՝ խոսքի մարդու խոսքից արյուն չի կաթել, թեեւ ինքը սրի զոհ դարձավ. Աստված չպահպանեց իր ծառային, ինչպես որ չպահպանեց իր Որդուն, սակայն մահը սոսկ անմահության ճանապարհ է նրանց համար, ովքեր ծնվելով՝ կյանքն են երկրպագել…
Ավարտենք այս փոքրիկ հոդվածը Թումանյանի ամփոփիչ խոսքերով. «Մի ամբողջ ժողովրդի պարծանք է Սայաթ-Նովան, անմաշ ու անմահ։ Ով նրան մին լսեց, մյուս անգամ ավելի սիրով կլսի, ով նրան մին սիրեց, էլ չի դադարի սիրելուց»։
