Արցախյան վերջին պատերազմի հետեւանքով Արցախի մեծ մասն անցավ թշնամու տիրապետության տակ, որտեղ ադրբեջանցիներն սկսել են առավել վայրենությամբ ավերել կամ այլ ազգի համարել հայոց պատմական ժառանգությունը։
Վերջերս ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ Համլետ Պետրոսյանի եւ մշակութաբան, հնագետ Նժդեհ Երանյանի հեղինակությամբ լույս է տեսել «Արցախի կոթողային մշակույթը» եռալեզու՝ հայերեն, անգլերեն եւ ռուսերեն գիրք-ալբոմը, որում պատմա-աղբյուրագիտական, ճարտարապետական, պատկերագրական, իմաստաբանական քննությամբ ներկայացված է Արցախի կոթողային մշակույթը՝ սկսած նախաքրիստոնեական ժամանակներից մինչեւ ուշ միջնադար։ Ներկայացված են հին, անտիկ ու վաղքրիստոնեական կոթողներ, միջնադարյան խաչքարեր ու տապանաքարեր։ Նախաքրիստոնեական հուշարձանների խմբում են Մենհիրները, Մարդակերպ սալերը եւ Մարդակերպ կոթողները։ Անտիկ կոթողային մշակույթին անդրադառնալիս հիմնականում խոսվում է Տիգրանակերտ քաղաքի պեղումներից հայտնաբերված հուշարձանների մասին։ Գրքի համահեղինակ Հ. Պետրոսյանը մի քանի տարի շարունակ պեղումներ է կատարել Տիգրանակերտում։ Կարեւորվում են վաղքրիստոնեական խաչակիր կոթողների, խաչերի ու խաչքարերի հորինվածքը, ծավալային չափերը, քանդակային խաչերի ու խաչային հորինվածքների դերը հայկական վաղ շրջանի մշակույթում։
Հայաստանում՝ ներառյալ Արցախում, խաչքարային մշակույթը գրքում բաժանված է 3 ժամանակահատվածի՝ 9-11, 12-14, 15-18-րդ դարեր։ Գիտական ու մատչելի ներկայացված են նույն խաչքարերի պատկերաքանդակներն ու արձանագրությունները։ Բացի նշված հուշակոթողների լուսանկարներից, գրքում ներկայացված են նաեւ դրանց գծանկարները։ Ինչ վերաբերում է տապանաքարերի մշակույթին՝ հեղինակները տեղեկացնում են՝ 15-րդ դարից սկսած Հայաստանում երեւան են եկել տապանաքարերի նոր տիպեր՝ օրորոցային՝ ուղղանկյուն զուգահեռանիստի ծավալ ունեցող, եւ քիչ քանակությամբ ձիաքարերը։ Տապանաքարերին քանդակները թեմատիկ առումով հիմնականում բաժանված են հերկի, որսի, ընտանեկան բարեկեցության տեսարաններով։ Գիրքը լույս է տեսել ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ինստիտուտի գիտական խորհրդի երաշխավորությամբ, Հայ բարեգործական ընդհանուր միության (ՀԲԸՄ) աջակցությամբ։ Գրքի շնորհանդեսը կայացավ ՀԲԸՄ դահլիճում։ Ներկա էին ՀՀ ԿԳՄՍ փոխնախարար Ալֆրեդ Քոչարյանը, ԱՀ նախագահի խորհրդական Լուսինե Ղարախանյանը, ՀՀ-ում Արցախի մշտական ներկայացուցիչ Սերգեյ Ղազարյանը, հնագետներ, արվեստագետներ, մշակութաբաններ, հոգեւորականներ, հյուրեր։
ՀԲԸՄ հաղորդակցության եւ մշակույթի ծրագրերի պատասխանատու Վարդան Ծուլիկյանը, բացելով շնորհանդեսը, ողջունեց ներկաներին եւ տեղեկացրեց, որ նման աշխատություն ներկայացնելու ծրագրով շատերն են դիմել իրենց, սակայն ընտրվել է Հ. Պետրոսյանի եւ Ն. Երանյանի հեղինակածը, քանի որ այնտեղ մանրամասնվում եւ պատճառաբանվում է արցախյան կոթողների էթնոդավանական պատկանելության հարցը։ Գրքում փաստագրական տվյալների քննությամբ հերքվում են Արցախի կոթողային մշակույթի վերաբերյալ Ադրբեջանի իշխանությունների ու գիտնականների զեղծարարությունները։ ՀՀ ԿԳՄՍ փոխնախարար Ալֆրեդ Քոչարյանն իր ելույթում կարեւորեց նման աշխատությունները հատկապես Արցախյան 44-օրյա պատերազմից հետո, երբ Ադրբեջանի իշխանությունները ոչնչացնում են ու այլ ժողովուրդների սեփականություն են համարում Արցախի մշակութային կոթողներն իրենց գրավյալ տարածքներում։ Այս գիրքը պատմականորեն ապացուցում է, որ Արցախը եղել ու կա հայկական տարածք։ Պատմական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Պավել Ավետիսյանը նույնպես շատ կարեւոր աշխատություն համարեց այս գիրքը։ Ադրբեջանի իշխանությունների դեմ այս բնագավառում պայքարելու համար յուրաքանչյուրը պետք է հնարավորինս գործի։ Այս առումով կարեւորեց Հ. Պետրոսյանի, Ն. Երանյանի եւ այլ հեղինակների դերը, ովքեր նույնպես զբաղվել են հայոց հուշարձանների լուսաբանմամբ, օժանդակել են գրքի կայացմանը։ Կարեւորեց հատկապես 2 հանգամանք։ Առաջինը, որ Քուրի աջակողմյան պատմամշակութային ժառանգութան մասին զուտ ակադեմիական առումով այս աշխատությունը շատ լուրջ արժեք ունի։ Երկրորդը՝ գրքում հրատարակված կոթողները ներկայացվել են ակադեմիական գիտության ամենաբարձր պահանջներին համապատասխան։
ԱՀ նախագահի խորհրդական Լուսինե Ղարախանյանը շնորհակալություն հայտնեց գրքի հեղինակներին, հրատարակության աջակիցներին: «Գիրքը սոսկ Արցախի կոթողային մշակութային ժառանգության պատմաաղբյուրագիտական, ճարտարապետական ու իմաստաբանական համապարփակ վերլուծություն չէ։ Այն ճանապարհ է դեպի ինքնության ամենախոր սահմաններ, դեպի էթնիկության սկիզբ։ Ծեսեր, ավանդույթներ, հոգեկերտվածք, մտածողություն, պայքար, տառապանք… Այս ամենը՝ կոթողային մշակույթի քարե պատկերագրության մեջ։ Գիրքը ինքնության դիսկուրսի գեներացման նոր մեսիջ է, ադրբեջանական պատմական զեղծարարությունները չեզոքացնելու ակադեմիական աշխատանք։ Շնորհակալ ենք մշակույթի նկատմամբ այսպիսի հոգատար վերաբերմունքի, ակադեմիական մակարդակի եւ մշակույթի բնագիծը պահելու համար։ Մշակույթը չպետք է դուրս գա ոչ միայն գիտահետազոտական, այլ նաեւ քաղաքական օրակարգից», -ասաց նա եւ ԱՀ նախագահի շնորհակալագրերը հանձնեց հեղինակներին։ Գրքի համահեղինակ Հ. Պետրոսյանը շնորհակալություն հայտնեց ներկաներին, գրքի կայացման աջակիցներին։ Տեղեկացրեց, որ որոշ լուսանկարներ իրենց են հատկացրել Արցախի պատմամշակութային ժառանգությամբ զբաղվողներ եւս։ Այս առթիվ շնորհակալություն հայտնեց հնագետ Գագիկ Սարգսյանին, տողերիս հեղինակին։ Շնորհակալություն հայտնեց գիրքը ձեւավորող եւ էջադիր Արթուր Հարությունյանին, գծանկարների հեղինակներին, հրատարակչությանը, ՀԲԸՄ-ին։ Խոսելով իրենց ձեռնարկի մասին՝ ասաց. «Ադրբեջանը հայկական մշակութային արժեքների դեմ պայքարելու մի քանի տարբերակ ունի՝ ոչնչացնել, քողարկել, վերագրել իր կամ այլ մշակույթի։ Ադրբեջանում ապրում են ռուսներ, թաթարներ, ուդիներ, եւ շատ հեշտ է հայ մշակութային ժառանգությունը սրան կամ նրան վերագրելը՝ որեւէ կասկածելի, անընդունելի, արհեստական հիմքի վրա։ Մենք չենք փորձել ծաղրել, վիրավորել ադրբեջանցի, այսպես ասած, հետազոտողներին կեղծ փաստեր ներկայացնելու համար, սակայն հայկականությունը վկայող փաստերն ամենայն մանրամասնությամբ ենք ներկայացրել այս գրքում»։
