«Ասի, որ համեստ էր, բայց դա սովորական համեստություն չէր, այլ տարօրինակ մի երեւույթ. ամաչում էր անգամ նոր զգեստը եւ նոր կոշիկը հագնել անմիջապես. նախ տալիս էր եղբորը կամ եղբոր որդուն, որ հագնեն միառժամանակ, մինչեւ որ կանցներ դրանց փայլն ու ճռճռոցը: Ինչպես գրականության մեջ, այնպես էլ կյանքում տանել չէր կարողանում պոռոտ ու ճռճռան բաներ: Սիրում էր «պարզին վսեմությունը»: Երբ իր գրվածքները գովում էին մոտը, կարմրում էր, ամաչում եւ խոսք չէր գտնում ասելու: Համեստ էր այն աստիճան, որ չէիր ուզում հավատալ, թե այդ մարդը թիֆլիսեցի է՝ սրախոս լոթիների եւ կենսուրախ մոքալաքների հայրենակիցը: Ավելի շուտ թվում էր՝ հանկարծ լուսավորականության կենտրոն ընկած գյուղական մի անհամարձակ ուսուցիչ…»:
Ստեփան ԶՈՐՅԱՆ
Խոսքը Նար-Դոսի մասին է՝ թիֆլիսեցի բրդավաճառի ընտանիքում ծնված Միքայել Հովհաննիսյանի, որի գրական անվան պատմությանը, կարծում եմ, արժի անդրադառնալ ի սկզբանե. նարդոսը մեղրատու ծաղիկ է, որ աճում է նաեւ Անդրկովկասում: Մի անգամ բրդավաճառությամբ մի կերպ ընտանիք պահող հայրը ծանր հիվանդանում է: Տատի խորհրդով հիվանդը նարդոսից պատրաստված հյութ է խմում եւ ապաքինվում: Դա զարմացնում է փոքրիկ Միքայելին, եւ նա սկսում է արտակարգ սեր տածել նարդոս ծաղկի հանդեպ: Հետագայում այդ ծաղկի անունը դարձնում է իր գրական անունը: Վիպասանը ծաղկի անունը բաժանել է երկու մասի եւ դրանք միացրել միության գծիկով: Երազում էր երկու տղա ունենալ, մեկի անունը դնել Նար, մյուսինը՝ Դոս: Իր այս երազանքն իրականացնելուց հետո պետք է դեն գցեր միության գծիկը եւ իր անունը գրեր այնպես, ինչպես հրաշագործ ծաղկի անունն է գրվում: Բայց գրողն ունեցավ միայն մեկ տղա՝ երգիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ Նար Հովհաննիսյանին, եւ միության գծիկով երկատված անունը ժառանգություն թողեց եկող սերունդներին: Եվ թողեց գրական ահռելի հունձք՝ որպես հոգեբանական ռեալիզմի շքեղ ներկայացուցիչ:
Հայ լեզվի, հայ խոսքի ապագա աշխատավորը ծնվել է Թիֆլիսում, նախնական կրթությունն ստացել է Սուրբ Կարապետ եկեղեցու ծխական դպրոցում, ապա ուսումը շարունակել քաղաքային Նիկոլաեւյան երկդասյայում, այնուհետեւ ընդունվել է Քութայիսի նահանգի Խոնի ուսուցչական սեմինարիան, սակայն կիսատ է թողել ապրուստի միջոցներ չունենալու պատճառով. հայ գրողների գերակշիռ մասին բաժին հասած չարաբաստիկ ճակատագիր… Վերադառնալով Թիֆլիս՝ ճարահատյալ փականագործություն է սովորում Միքայելյան արհեստագործական դպրոցում: Այստեղ էր ուսանում նաեւ Ալեքսանդր Ծատուրյանը՝ ողջ կյանքում թշվառության գերի ապագա բանաստեղծը:
Մեկ տարվա արհեստագործական ուսումնառությունից հետո գրողական ձիրքը անում է իրենը՝ անցնում է լրագրության գործին՝ պատասխանատու քարտուղար «Նոր Դար»-ում, սրբագրիչ՝ «Աղբյուր-Տարազ» պարբերականում: Այդ օրերի իրողություններն են նկարագրված գրողի «Նեղ օրերից մեկը» պատմվածքում:
Ասենք, որ Նար-Դոսի գրական գործունեությունն սկսվել է բանաստեղծությամբ. նրա չափածո գործերից լույս են տեսել «Արաքս» հանդեսում, «Սոխակ Հայաստանի» ժողովածուում: Տպագրել է նաեւ պատմվածքներ ու ֆելիետոններ: Ուժերը փորձել է նաեւ դրամատիկական ժանրում՝ «Մայինի գանգատը», որը չի պահպանվել, «Մեղր եւ ճանճեր», «Եղբայր» պիեսները: «Նոր Դար» թերթում Միխո-Օհան ստորագրությամբ հաջորդաբար հրապարակվել են նրա «Ճշմարիտ բարեկամը», «Նունե», «Բարերար եւ որդեգիր» վիպակները, «Քնքուշ լարեր», «Զազունյան» վեպերը՝ գործեր, որոնցում գործող անձինք հասարակական պարտքը կատարելու գիտակցությամբ զոհաբերում են իրենց անձնականը:
Գրողի ընկալմամբ՝ խավարի ու թշնամանքի միջավայրում կատարյալ չարիք են գործում տգիտությունն ու սնահավատությունը, վայրագությունն ու հարբեցողությունը՝ «Սաքուլն ուխտ գնաց», «Ինչպես բժշկեցին»: Հեղինակը պատկերում է երեխաների, որոնք չունեն մանկություն, կանանց, որոնց բաժին են ընկել հանապազօրյա հացի հոգսը, ծանր աշխատանքը: Այս մարդկանց կյանքը ներկայացնող յուրաքանչյուր պատմվածք մի իսկական դրամա է: Ասվածի խտացումն է «Աննա Սարոյան» վիպակը, որի գլխավոր հերոսուհի Աննան խորհրդանշում է սոցիալական մի ամբողջ խավի ողբերգությունը:
Դեռ բանաստեղծելու շրջանից է Նար-Դոսն ապրել այս խավի ողբերգությունը՝ գրելով.
Ամառ թե ձմեռ, միշտ, ամեն անգամ
Դռնեդուռ որքա՜ն մարդիկ են շրջում,
Ամենքը տկար, նոթի, մերկանդամ,
Արցունքն աչքերին՝ «հա՜ց, հա՜ց» են մուրում…
Գրողը քննադատաբար է նայել բուրժուական հասարակությանը, մերժել նյութապաշտությունը, դրամական շահատակությունը, եսամոլությունն ու կեղծիքը, խորապես զգացել վաշխառուների ճիրաններում, թշվառության ու տգիտության մեջ տառապողների ցավը: Եվ այս ամենը ներծծվել են իր հոգում, վերածվել գրի ու գրականության՝ «Խեղճ մարդիկ», «Մեր թաղը», այլ գործեր:
Այսուհանդերձ, ողջ կյանքում նեղ օրեր ապրած մտավորականին համբավ, գնահատանք ու խոնարհում էին բերելու «Պայքար», «Մահը» վեպերը, ոչ պակաս՝ «Ես եւ Նա», «Սպանված աղավնին» գրական գոհարները՝ Նար-Դոս անունը հավերժորեն շաղկապելով մեր գրականության փառապսակին:
«Նար-Դոսը մեր խոսքի լուրջ վարպետներից է եւ մեր գրականության փառքերից մեկը,- գրել է Ավետիք Իսահակյանը:- Նրա հոգին առաքինությունների բյուրեղացումն էր եւ մարդասեր, ընկերասեր, կարեկցող, ազնիվ եւ համեստ…Նրա մեջ մարդը եւ գրողը իրարից անբաժան էին եւ իրար չժխտող…»:
