Մանկությանը հաշվետու ուսուցիչն ու գրողը

Ոչխարը լսեց գառի խորհուրդը,

Փշերին թողեց վրայի բուրդը…

Խնկո Ապեր

Մանկական գրականություն ստեղծելն անհրաժեշտ, բարդ ու կարեւորագույն, պատասխանատու գործ է, թեեւ, առաջին հայացքից, հակառակ տպավորությունը կարող է թողնել, թե դրանից հեշտ բան չկա, հեշտ, քանի որ մանուկների հոգին դեռ անաղարտ է, միտքը՝ ազատ քննադատությունից, եւ ամեն ինչ կարելի է հալած յուղի տեղ անցկացնել… Սակայն… Այստեղից սկսվում է մարդու ձեւավորումը, նրա տեսակի հունցումը, ու եթե մեծահասակների համար գրականությունը կարող է ճաշակի խնդիր լինել, մանուկների համար այն առավել դաստիարակչական, ճանաչողական դեր ունի, ինչը հաճախ չեն ընկալում որոշ գրչակներ, երբ գրականությունը, այդ թվում եւ մանկական, պղծում են ոչ միայն անհեթեթ արտահայտություններով, այլեւ գռեհկաբանություններով։ Այսօր խնդիր է դարձել գրականության լրջությունն ընկալելը, ինչն առավել ցավոտ է մանկական գրականության դեպքում, իսկ առավել ցավոտ, երբ այդ գրականության մեջ թափանցած, մեղմ ասած՝ խոտանը, տեղ է գտնում դասագրքերում։ Հույսը դարձյալ մեր դասականներն են ու նրանց ապավինելու, նրանցից սովորելու ակնկալիքը, իսկ հայ գրականությունն ամենեւին էլ աղքատ չէ մանկավարժներով ու մանկագիրներով, որոնց առաջին շարքերում այնպիսի անուններ են, ինչպես  Ղազարոս Աղայանը, Հովհաննես Թումանյանը, Մկրտիչ Խերանյանը, Բենիամին Ժամկոչյանը, Նանսեն Միքայելյանը, Մկրտիչ Կորյունը, Հայրապետ Հայրապետյանը եւ շատ ուրիշներ։

Այս շարքի պատվավոր տեղում է նաեւ Աթաբեկ Խնկոյանը (Խնկո Ապեր), ով իր կյանքի 35 տարիները նվիրել է մանկավարժությանը՝ մանուկների դաստիարակության, կրթության, զարգացման գործին։ Ով՝ ով, տաղանդավոր մանկավարժը քաջ գիտե, որ մերկապարանոց խոսքերն ու խրատները ոչինչ են ունկնդրի համար եւ ապավինել նման գործելաոճի՝ կնշանակի ի սկզբանե գրանցել սեփական պարտությունը սովորողից, որի հետ անցնելիք երկար ճանապարհը երկուստեք կարող է վերածվել անտանելի հակամարտության ու միմյանցից խոր հիասթափության, իսկ աշակերտները ինկուբատորի արտադրանք չեն, որոնց հետ կարելի է խոսել մի լեզվով, եւ վերջ։ Նրանք հավաքվում են տարբեր ընտանիքներից, որոնց միջեւ կան թե՛ հասարակական ընդհանրություններ, թե՛ տարբերություններ, իսկ դպրոցում անհրաժեշտ է դրանք հաշտեցնել միմյանց հետ, փոխադրել ընդհանուր հետաքրքրության դաշտ, որտեղ բոլորն իրենց ազատ զգան՝ համեմատվելու ոչ թե մեկը մյուսի հետ՝ ընկճվելով կամ մեծամտանալով, այլ գրական հերոսների կամ լինեն նրանց «դատավորը», իսկ նման դաշտի հնարավորություն տալիս է հենց գրականությունը, տվյալ դեպքում՝ մանկական, երբ բնավորությունները դեռ ձեւավորման փուլում են եւ կրթվելու ճկունություն են դրսեւորում։ Շփվելով երեխաների հետ` շատերը գիտեն, որ հաճախ է կարիք լինում հանպատրաստից վերաբերմունք դրսեւորել, կատակել, օրինակներ բերել, իսկ օրինակները պետք է լինեն հասկանալի, սրտամոտ, համոզիչ, նաեւ վառ ու պատկերավոր՝ ոչ միայն հետաքրքրություն առաջացնելու, այլեւ տպավորելու… Այդպես էլ ստեղծվում են ժողովրդական բառն ու բանը, հեքիաթները, պատումները, խոսքն ու երգը… Դրանք այն իմաստություններն են, որ ժողովուրդը քաղում է կյանքից, իսկ մեր մեծերն էլ՝ ժողովրդից։ Այդպես էլ Խնկո Ապերն է երեխաների միտքն ու հույզերը տեղափոխում գրականություն՝ միջավայր, որ հարուստ է թե՛ նրանց սիրելի աշխարհով՝ կենդանիներով, թե՛ ընտանիքներից ու շրջապատից ծանոթ բառ ու բանով։ Նրա բազմաթիվ ստեղծագործություններ, որ մանկական են կոչվում, ժամանակին անգիր գիտեին ոչ միայն երեխաները, այլեւ մեծահասակները, ու շատ արտահայտություններ՝ որպես թեւավոր խոսքեր, մինչեւ հիմա էլ արդիական շունչ ունեն ու շրթից շուրթ են անցնում, ինչպես՝

Մինչեւ ցամաք առուն ջուր գա,

Գորտի աչքն էլ հո դուրս կգա:

Նա ընդամենը մի երկտողում կարողանում է ընդհանրացումներ անել ու խորհելու առիթներ տալ.

Բոլոր տերերից դժգոհ մի եզան,

Սպանդանոցի դռանը տեսան։

Դե, երեխաների հետ ժամանակ անցկացնողը նաեւ կատակասեր է լինում, իսկ կատակը բարության ու նաեւ առողջ ինքնաքննադատության աղբյուր է։ «Նկարիչը» ոտանավորում պատկերելով ձմռան տեսարանը` եզրափակում է.

Այ, էդպես է բուք-բորան,

Կուզե՞ս տեսնել դու նրան։

Թե տղա ես, դուրս գնա,

Քիթդ այնտեղ կմնա։

Կարելի է չկասկածել, որ վերջին երկտողը երկար պտույտ կգործի երեխաների մեջ՝ միմյանց հոգու հետ խաղալով, ինչը դաս սերտելու լավագույն օրինակ է։

Պատահական չեն մանկական գրականության հանդեպ ժողովրդի սերը եւ մանկական գրադարան ունենալու պահանջն ու ցանկությունը։ Դեռեւս 1933 թ. Ազգային գրադարանի մանկական գրականության ֆոնդի հիման վրա Երեւանում հիմնադրվեց մանկական գրադարան, իսկ 1935-ին՝ մանկագիր Խնկո-Ապոր մահվանից հետո անվանակոչվեց ի հիշատակ նրա՝ «Խնկո-Ապոր մանկական գրադարան»։ Հոկտեմբերի 8-ը սիրելի գրողի հիշատակի օրն է։