Մեր հայրենիքը շատ հարուստ է պատմամշակութայի տարբեր հուշարձաններով, որոնք սփռված են երկրով մեկ, եւ ցանկացած վայրում կարելի է որեւէ նմուշ տեսնել։ Առավել շատ են նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանին բնորոշ այնպիսի հուշարձանները, ինչպիսիք են բնակատեղիները, դամբարանադաշտերը, ամրոցները, ամրացված անասնապահական փարախները, այլ նպատակներով կառուցված շինություններ, պարսպապատեր եւ այլն։
Վերջին շրջանում հնագետ Լեւոն Մկրտչյանն սկսել է ուսումնասիրել երկրի տարբեր հատվածներում գտնվող մոնումենտալ աշտարակներ, որոնց գործառույթը պաշտամունքային-ծիսական նպատակ է ունեցել։ Վերջերս Լեւոնի հետ, հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի եւ Արտակ Գնունու ուղեկցությամբ, եղանք Արմավիրի մարզի Վաղարշապատի տարածաշրջանի Ծաղկալանջ գյուղից մոտ 5 կմ հյուսիս-արեւմուտք գտնվող դամբարանադաշտում, որտեղ, ըստ հնագետների, պետք է գտնվեր նման հուշարձան։ Այս հատվածում պետք է գտնեինք նաեւ նմանատիպ երկրորդ աշտարակը, որը Արշալույս գյուղի վարչական տարածքում է։ Նշված տարածք տանող ճանապարհ կար նաեւ Նոր Եդեսիա գյուղի մոտով, որով էլ հասանք կիսանապատային մի վայր, որտեղ միայն քարակույտեր են, որոնց մեջ շատ են 3-5 հազարամյա, հանարավոր է՝ ավելի վաղ ժամանակաշրջանի դամբարաններ, դամբարանաբլուրներ։ Տարածքով, զգացվում է, ժամանակին ոռոգման բետոնակառույց ջրատար է անցել, որն այժմ ավերված է, սակայն տեղ-տեղ պահպանվել են այգիներ։ Մառախլապատ օր էր, եւ դժվար էր կողմնորոշվել տեղում, երբ 20-30 մետրից այն կողմ ոչինչ չի երեւում։ Այնուամենայնիվ, մեզ վերջապես հաջողվեց գտնել Կարմիր սար կոչվող տեղամասը, որի կենտրոնական մասում ոչ բարձր բլուրներ կան։
Ընդհանրապես, Արարատյան դաշտում նման բլուրներ քիչ կան, եւ եղածների մեծ մասը ժամանակին եղել է պաշտամունքային տարածք, ամրոց-քաղաք, ինչպիսին են Մեծամորը, Դվինը, Խոր Վիրապը, Շրեշ-բլուրը եւ այլն։ Կարմիր սարի տարածքում կային խրամատներ, որոնց մի մասը փորվել է դամբարանների տեղում, եւ բացվել են դրանց պատերը։ Տարածքը պատված է նաեւ հրաբխային ծագում ունեցող փոքրածավալ անհամար քարերով։ Վերջապես կարողացանք գտնել մեզ հետաքրքրող բլուրը, որի վրա է կառուցված, այսպես կոչվող, քարե զրահ-հարթակով աշտարակը։ Բլրի հարավարեւելյան ժայռապատ լանջը, որը նույնպես ժամանակին օգտագործվել է ամրաշինական նպատակներով, իջնում է ցած։ Մի քանի ժայռի վրա փոսորակներ կան, որոնք լի էին վերջերս տեղացած անձրեւի ջրով։ Այս փոսորակների մի մասը, բնական է, արդեն մարդու ձեռքի արդյունք են։ Հյուսիսարեւմտյան հատվածում դամբարաններ են, որոշ մասերում քարերը շարելով արահետ են բացել։ Այստեղ նույնպես, ինչպես ընդունված է, օգտագործվել են տեղի ժայռերը, որոնցից մեկը կենտրոնում է, ունի մոտ 3.5 մ երկարություն, 2 մ լայնություն։ Հնարավոր է՝ եղել է զոհասեղան։ Դրա ապացույցը քարի վրա փորված սանդ-փոսորակն է՝ մոտ 20 սմ տրամագծով ու նույնչափ խորությամբ։ Բացի այդ, քարի վրա կան եւ մի քանի փոսորակ՝ փոքր չափերով, առվակներ։ Աշտարակի հարավային կողմում գտնվեց նաեւ ավելի փոքր չափերով 2-րդ սանդ-քարը, որի փոսորակը, համեմատած հիմնական քարի, ավելի ծավալուն է եւ լի էր ջրով։
Ուսումնասիրելով դամբարանը, լուսանկարելով ու դրոնային նկարահանումներ կատարելով՝ դաշտամիջյան ճանապարհը մի կերպ գտնելով, կարողացանք հասնել Նոր Եդեսիա գյուղ, որտեղից էլ՝ Երեւան-Գյումրի մայրուղի։ Ճանապարհին զրուցեցի Լեւոն Մկրտչյանի հետ, ով ասաց, որ վերջին տարիների ընթացքում ուսումնասիրել է 20-ից ավելի նման աշտարակ, որոնք հիմնականում տեղակայված են դամբարանադաշտերում եւ հավանաբար ունեցել են թաղման ծեսի հետ կապված գործառույթ։ «Կարմիր սար կոչվող տեղամասը մոտ 1200 մ բարձրության վրա է, ինչի շնորհիվ իշխող դիրք ունի Արարատյան դաշտի հյուսիսային հատվածները եզերող տարածքների վրա։ Պատահական չէ, որ տարածքը հարուստ է հնագիտական հուշարձաններով։ Այստեղ խտացված են Ք. ա. 3-1-ին հազարամյակներին վերաբերող դամբարանախմբեր, որոնք իրարից առաձնանում են սահմանազատիչ քարաշարերով։ Այս դամբարանները խմբված են մի մոնումենտալ կառույցի շուրջ՝ պայմանականորեն «Ծաղկալանջ-1» աշտարակի, որը Հին Հայաստանի աշտարակատիպ շինության լավագույն օրինակներից է։ Հսկայական չափերով շինության ավերակները թեպետ տարիների ընթացքում անընդհատ ենթարկվել են խաթարումների, միեւնույն է, բավարար պահպանված վիճակով էլ դեռ աշտարակը խոսուն է։ Այն կազմված է քարե զրահ-հարթակներից, որոնք համակենտրոնության սկզբունքով դեպի վեր նեղանում են, եւ ամենավերնամասում դրված է հատած կոն հիշեցնող բոլորավուն կառույցը՝ կազմված խոշոր ժայռաբեկորներից։ Համալիրը բավական մեծ ու բազմատարր է եղել։ Մինչեւ հիմա էլ նկատվում են տարբեր կցակառույցների եւ արարողակարգային բաղադրատարրերի մնացորդները։ «Ծաղկալանջ-1» աշտարակը բրոնզ-երակթեդարյան Հայաստանի մոնումենտալ շինությունների լավագույն օրինակներից է»,- ասաց Լ. Մկրտչյանը։ Ոռոգման ավերված ջրանցքի ձախափնյա բարձունքը Կարմիր սար է կոչվում հավանաբար կարմիր ավազահող ու քարեր ունենալու պատճառով։
Հ. Գ. ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի, Արտակ Գնունու եւ Լեւոն Մկրտչյանի հետ 10 տարուց ավելի ուսումնասիրել ենք Արցախի, հատկապես Քաշաթաղի շրջանի պատմամշակութային հուշարձանները։ 2020 թ. լույս է տեսել նույն հնագետների համահեղինակած «Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի ամրոցները» գիրք-ալբոմը, որի լուսանկարների մի մասը, այդ թվում շապիկի առաջին էջինը տողերիս հեղինակինն են։ Գիրքը տպագրվել է «Նռանե» հրատարակչությունում՝ ԱՄՆ եւ Կանադայի Թեքեյան մշակութային միության հովանավորությամբ։
