Հայ տպագրական գործը դարերի պատմություն ունի, պատմություն, որի էջերում անխամրելի տառերով է գրված գրահրատարակիչ, լեզվաբան, մշակութային գործիչ, արքեպիսկոպոս Ոսկան Ղլիջենցու, նույն իր՝ Ոսկան Երեւանցու անունը:
1614 թ. Իրանի Նոր Ջուղայում է ծնվել Ոսկան Երեւանցին, սովորել տեղի ծխատեր քահանայի մոտ, ապա հաճախել Խաչատուր Կեսարացու Ամենափրկիչ վանքի դպրոց, Երեւանում աշակերտել Մելիքսեթ Վժանեցուն: 1634-ին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով Նոր Ջուղայից եկել է Էջմիածին, Ուշիի Սբ Սարգիս վանքում նշանակվել վանահայր: Մայր Աթոռում ծանոթացել է Դոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Պիրոմալլիի հետ, որը Հայաստան էր եկել Աստվածաշնչի հայերեն բնագիրը լատիներեն Վուլգատային հարմարեցնելու հանձնարարությամբ: Ոսկան Երեւանցին նրանից էր սովորելու լատիներեն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, լատիներենի փոխադրելու քերականության մի դասագիրք, ապա հարմարեցնելու գրաբարին, լատիներենից կատարելու մի շարք թարգմանություններ:
Ոսկան Երեւանցին, իր հետ ունենալով Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարականը, 1662-ին մեկնում է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերեն հրատարակելու: Նախ գնում է Լիվոռնո, ապա՝ Հռոմ, որտեղ ջանում է Վատիկանից ստանալ Հռոմում կամ Իտալիայի որեւէ այլ քաղաքում Սուրբ գիրքը տպագրելու թույլտվություն: Սակայն՝ ապարդյուն: Հետամուտ իր նպատակին՝ մեկնում է Ամստերդամ, 1664-ին ստանձնում Ամստերդամի Սբ Էջմիածնի եւ Սբ Սարգսի անվան տպարանի, որը 1660-ին հիմնել էր Մատթեոս Ծարենցին, տնօրինությունն ու ձեռնարկում Աստվածաշնչի տպագրության նախապատրաստական աշխատանքները: Փորագրիչներին պատվիրում է նոտրգիր, նոր տեսակի գլխատառեր եւ թռչնագրեր, բնագիրը պատրաստել տպագրության եւ իր աշակերտներ Կարապետ Անդրիանացու եւ Օհան Երեւանցու հետ սկսում տպագրությունը՝ հիմք ընդունելով ու օգտագործելով Կիլիկիայի Հեթում Բ-ի պատվերով 1295 թ. գրվածը: Այս բնագիրը Ոսկան Երեւանցին խմբագրում է ըստ Վուլգատայի, տպագրության ընթացքում թարգմանում եւ ավելացնում է Հին Կտակարանի մի քանի գրքեր, որոնք չեն եղել հայերեն Աստվածաշնչում: Տպագրելիս փորձում է միջին դիրք գրավել դասական հայերեն բնագրի եւ Վուլգատայի միջեւ, որպեսզի այն ընդունելի լիներ հայոց տարբեր դավանական համայնքների համար, որոնց նա լատիներեն գրքի փոխարեն առաջարկելու էր հայերենն ու հայատառը:
Երկու տարի յոթ ամսում է տպագրվում Ասկանյան Աստվածաշունչը: Տպագրությունը կատարված էր վարպետորեն, անվանաթերթերը կազմված էին չորս փայտափորագիր կտորներից՝ աջ եւ ձախ զարդանկարների մեջ Հավատ եւ Հույս խորհրդանշանները ներկայացնող մարդկային կերպարներով: Աստվածաշունչ բառը թռչնագրով էր, կազմը՝ կարմիր, կաշեպատ, հաստ տախտակից: Բանիմացորեն կիրառված էին հայկական առոգանության գրեթե բոլոր հիմնական նշանները, գործածված յոթ տեսակ տպագրատառեր: Գրեթե բոլոր նկարները գերմանացի Քրիստոֆել վան Զիխեմ կրտսերի փորագրություններն էին, որոնք կատարված էին Ռաֆայելի, Ալֆրեդ Դյուրերի, Հենդրիկ Գոլցիուսի եւ եվրոպական այլ նշանավոր վարպետների հայտնի նկարներից:
Ամստերդամում Ոսկան Երեւանցին հրատարակում է 14 անուն գիրք՝ Նոր Կտակարան, Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց», «Տօնացոյց», Շարակնոց, եւ այլն:
Իր գործի վարպետը իրավունք է ստանում տպարան հիմնել Ֆրանսիայի որեւէ քաղաքում: Երկրի թագավոր Լյուդովիկոս 14-րդը տալիս է նրան այդ հնարավորությունը՝ պայմանով, որ հրատարակվելիք գրքերը հակառակ չլինեն կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքին: Սակայն Ոսկան Երեւանցին չի հաշտվում այն մտքի հետ, որ պետք է «սրբագրվեր» իր Ժամագիրքը, Մաշտոցը՝ «հռոմեական կրոնի վարդապետությանը հակառակ չերեւալու համար: Եվ Ֆրանսիայից անցնում է Իտալիա, կանգ առնում Լիվոռնոյում, այնտեղ տպագրում «Պարտէզ հոգեւոր» եւ Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Վարդապետութիւն քրիստոնէական» թարգմանական գրքերը: Սակայն նյութական աջակցություն չգտնելով՝ տպարանը տեղափոխում է Մարսել՝ ընկերանալով քահանա Համազասպյանի հետ, որը, սակայն, հետագայում մեծ անախորժություններ էր պատճառելու նրան: Տեղի կաթոլիկ հոգեւոր իշխանությունը Հռոմից կարգադրություն էր ստացել հետեւել հայ գործչի հրատարակություններին: Ոսկան Երեւանցուց պահանջել էին «հայերեն եւ լատիներեն գրված «հավատո դավանության» գրություն եւ հայտնել, որ գրաքննվելու են նրա տպարանում հրատարակվող գրքերը: Չնայած այդ ամենին, նա որոշում է «Հայաստանեայց եկեղեցու ծեսերուն» հակառակ որեւէ բան չտպագրել: Բայց նրա գործընկեր Համազասպյան քահանան այդ մասին տեղեկացնում է իշխանությանը: Եվ սկսվում է գործի քննություն: Եռանդաշատ հրատարակիչն ահագնորեն ծանր է տանում նման դավաճանությունը, հուսալքվում, հիվանդանում, ընկնում է անկողին եւ որոշ ժամանակ անց կնքում իր մահկանացուն:
Ոսկան Երեւանցին իր կենսագրությունը՝ «Պատմութիւն Վարդապետին Ոսկանայ Երեւանցւոյ եւ կենցաղավարութիւն նորին» վերնագրով, տպագրել է Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեան» աշխատության վերջում՝ որպես առանձին գլուխ: Նրա հիմնադրած տպարանը գործել է քառորդ դար, այդ ընթացքում տպագրել 40 անուն կրոնաեկեղեցական եւ աշխարհիկ բարձրորակ տպագրությամբ հայերեն գրքեր, որոնցից նշանավոր են Աստվածաշունչը, Մովսես Խորենացու «Աշխարհացույցը», Վարդան Այգեկցու առակները: Եվ այս ամենը՝ տարբեր քաղաքներում՝ Ամստերդամ, Լիվոռնո, Մարսել: Ասել է թե՝ քաղաքից՝ քաղաք, չարչարանաց ճանապարհ, որն անցնելու էր իր գործի ճգնավորի նվիրումով եւ գալիք ժամանակներին թողնելու էր անխամրելի իր անունը՝ Ոսկան Երեւանցի…
