Հայոց «ոգեղեն զավակը»՝ Գիրք անունով

«Գրքերը մտքի նավերն են, որոնք ճանապարհորդում են ժամանակի ալիքների վրայով եւ զգուշորեն տանում են իրենց թանկարժեք բեռը սերնդե-սերունդ…»:

Ֆրենսիս ԲԵԿՈՆ

Դարեր շարունակ հայոց կյանքում գիրքը պաշտամունքի հասնող վերաբերմունքի, մեծարման ու պատվի է արժանացել: Եվ բնավ էլ պատահական չէ, որ հայոց գրերի գյուտից հետո՝  405-ին հայերեն գրված առաջին նախադասությունը՝ «Ճանաչել իմաստությունը եւ խրատը, իմանալ հանճարի խոսքերը», այսօր էլ շարունակում են «զրնգալ» մեր ունկերում: Այն գրվել է ազգափրկիչ Մաշտոցի ձեռամբ, երբ թարգմանում էր Սողոմոնի առակները:

Գրքի հանդեպ մեր ունեցած պաշտամունքներից մեկի վկայությունն էլ Թարգմանչաց տոնի նշումն է Օշականում, որտեղ հանգչում է Հայոց գրերի անմահ արարողը: Իսկ ինչպե՞ս չսքանչանալ եւ անանձնական սխրանք չհամարել եղեռնապուրծ այն հայուհու արարքը, երբ տոթակեզ անապատներում, որպես հարազատ մանկան, վիրավոր ու կիսված «Մշո ճառընտիրն» էր գրկել՝ փրկելով ենիչերու հրից ու յաթաղանից: Ուստի պատահական չէր, որ հայոց «ոգեղեն զավակը»՝ Գիրք անունով, ունեցավ նաեւ Նվիրատվության օր՝ Մեծն Թումանյանի ծննդյան օրը, որն արդեն նշվում է 14 տարի շարունակ…

Եվ միանգամայն տրամաբանական է այս համընկնումը բանաստեղծի ծննդյան օրվան. Թումանյանը պաշտամունքի հասնող սեր է ունեցել գրքերի հանդեպ: Մեծ գրողը թեեւ բարձրագույն կրթություն չէր ստացել, սակայն նրան հանդիպած յուրաքանչյուր մարդ կարող էր համոզվել, որ գործ ունի գերզարգացած անհատականության հետ: Եվ դա նրա ընթերցասիրության ու խորապես կարդացած լինելու արդյունք էր: Մարդասիրության արդյունք, որովհետեւ ոչ մի գիրք չի կարող այդպիսին կոչվել առանց համամարդկային արժեքների տարածման, որոնք իրենց հիմքում չեն կարող ազգային չլինել: Այսպես էր նա մտածում, այսպես էր գրում, այսպես էր գործում ու ապրում, այն էլ՝ այնպիսի ժամանակներում, երբ հայ ժողովուրդն ապրում էր իր պատմության դժոխային էջերից մեկը: Օրինաչափ է, որ նա փարվում է հայոց հույսին՝ հայ մանուկներին՝ իր ապրած յուրաքանչյուր վայրկյանը սրբազան զոհաբերում դարձնելով նրանց փրկության ու կայացման ճանապարհին: Կարեւորելով ազգի բազմացման գաղափարը՝ Ավետիս Ահարոնյանին հասցեագրած նամակներից մեկում Թումանյանն ասում է. «Ավիկ ջան, տես, ես ունեմ 10 երեխա:

Եթե իմ յուրաքանչյուր զավակ ինձ պես մտածի՝ կունենա 100 թոռ, եթե թոռներս էլ ինձ պես մտածեն՝ կունենամ 1000 ծոռ: Մի խոսքով՝ 6 սերունդ հետո միայն ինձանից մեկ միլիոն հայ կծնվի…»:

Եվս մի նամակ, որ Ամենայն հայոց բանաստեղծը գրել է Ամենայն հայոց զորավարին. «Սիրելի Անդրանիկ, ահավոր մոմենտի առջեւ ամեն մարդ պետք է ընդհանուրի սեղանին բերի ինչ որ ունի եւ կարող է՝ թե վերահաս վտանգը կանխելու, թե բաղձալի խաղաղության հասնելու համար: Ես չորս տղա ունեմ, չորսն էլ Երկրի կառավարության Ազգային խորհրդի եւ քո տրամադրության տակ են, իսկ չորս աղջիկներս էլ պատրաստակամ գնում են թիկունքի աշխատանքներին, ինչի որ ընդունակ կլինեն…»:

Ահա այսպիսի նվիրաբերում եղեռնազարկ իր ժողովրդին: Մեծի՛ նվիրաբերում, ինչը դրսեւորեց նաեւ որբերի ճակատագրով զբաղվելիս. գաղթական փոքրիկներին որբանոցներում տեղավորելուց բացի, Թումանյանն ու մանկատների աշխատակիցներն ակտիվորեն զբաղվում էին նաեւ որբերի որդեգրման հարցերով: Երկրում սով էր ու աղքատություն, տարաբնույթ հիվանդություններ, սակայն շատ ընտանիքներ, միեւնույն է, որդեգրում էին գաղթական երեխաներին: Բանաստեղծը «Հայ գրողների կովկասյան միության» նախագահն էր եւ, դեմ գնալով միության կանոնադրությանն ու վարչության անդամներին, ստիպում է, որպեսզի միությունը որդեգրի երեք շնորհալի պատանիների՝ Միհրան Թութունջյանին, Նորայր Դաբաղյանին եւ Վաղարշակ Նորենցին: Բանաստեղծը նաեւ ֆոնդ է ստեղծում այդ երեքի համար, որպեսզի նրանք կարողանան ուսում ստանալ եւ ապրել: Նրանցից առաջինը մահանում է, իսկ վերջինն ապրում եւ հուշեր է գրում Թումանյանի մասին՝ լի սիրով եւ երախտիքով: Այդ երեք պատանիներին փրկելուց բացի, տասը զավակ ունեցող Թումանյանը նաեւ որդեգրել է տասնյակից ավելի երեխաների ու տարել Թիֆլիսի իր տուն:

Բոլոր այն մարդիկ, ովքեր երեխա էին որդեգրում, որոշակի գումար էին ստանում հասարակական կազմակերպություններից, որպեսզի կարողանային հոգալ երեխաների հոգսերը: Այդ օրերին բոլորն էին թշվառ վիճակում: Պարտքերի մեջ գտնվող Թումանյանն ինքն էլ դրամ չուներ, սակայն հրաժարվում է իր որդեգրած տասը որբուկների համար գումար վերցնել որեւէ կազմակերպությունից: Այդ փոքրիկների մեջ էր նաեւ Խորհրդային Հայաստանի ապագա ղեկավար Կարեն Դեմիրճյանի մայրը՝ Լուսնթագը՝ սերված Վանի երեւելի ընտանիքներից մեկից: Լուսնթագի ողջ ընտանիքին սպանել էին իր աչքի առջեւ, փրկվել էին միայն ինքն ու քույրը: Արդեն մանկատանը Լուսնթագը կորցնում է նաեւ քրոջը: Նրա համար երկրորդ ծնող է դառնում Թումանյանը, ընտանիք՝ կինն ու երեխաները:

Տիեզերական խղճի տեր բանաստեղծն ու «ամենայն հայոց որբերի սիրելի Հայրիկը» զուտ «թումանյանական վերաբերմունք» է ունեցել ամեն ինչի հանդեպ, նաեւ՝ հարազատ զավակների անուններն ընտրելիս: Այս առոմով ուշագրավ է նրա Նվարդ դստեր ընդգրկուն հուշագրության այս պատառիկը. «Հայրիկը երեխաների անունները դնում էր հատուկ խնամքով: Հիշում եմ՝ նորածին աղջկա Սեդա անունը գտնելու համար պատմական գրքեր էր նայում եւ, կարծեմ, 19-րդ դարի իշխանուհու անուն է: Լեւոն Շանթին այդ անունը շատ դուր եկավ, եւ նա էլ այդ անունով իր «Հին աստվածների» հերոսուհուն կնքեց: Մեր անուններից երեքը Րաֆֆու «Սամվելից» է առնված՝ Մուշեղ, Աշխեն, Նվարդ: Արեգի անունը դրել է Ղազարոս Աղայանը. հայրիկն Աղայանին գրել էր, թե մի երեխա էլ ավելացավ, եւ ստացել պատասխան. «Թե աղջիկ է, անունը դիր Արեգնազան, թե տղա է՝ Արեգ»: Մյուս տղաների անունները՝ Արտավազդ եւ Համլիկ, հայրիկն իր դրամաներից է վերցրել: Հայրիկը շատ հոգատար էր տասը երեխաներից ամեն մեկի հանդեպ: Երբ մեկը հիվանդանում էր, մոտենում էր, գրկում, գուրգուրում, տաքությունն իմանում, հետո հարցնում. «Սիրուն ջան, ի՞նչ ես ուզում, որ բերեմ…»: Երբ ասում էինք՝ ոչինչ, բացականչում էր. «Պա՜հ, էդ ինչ դժվար բան ուզեցիր. ես ոչինչը որտեղի՞ց գտնեմ…»: Գնում էր եւ վերադարձին հետը բերում էր նարինջ, Գանձակի խաղող կամ խնձոր: Սովորաբար դա ձմեռն էր լինում, երբ հիվանդանում էինք անգինայով: Իսկ, առհասարակ, քիչ էինք հիվանդանում…»:

…Վաղը բանաստեղծի ծննդյան եւ Գիրք նվիրելու օրն է, ուստի հավելենք. մեծն գրքասեր Թումանյանը ոչ միայն հավաքել, կարդացել եւ խորապես ուսումնասիրել է գրքերը, այլեւ դասակարգել է ամբողջ գրականությունը՝ շուրջ 10 հազար գիրք՝ զետեղելով դրանք 12 պահարաններում՝ ըստ թեմաների: Ոչ պաշտոնական աղբյուրների վկայությամբ՝ բանաստեղծի գրադարանն իր ժամանակի գրողական գրադարանների շարքում երրորդն էր համարվում՝ Գյոթեի եւ Լեւ Տոլստոյի գրադարաններից հետո, սակայն՝ ավելի արժեքավոր, քանզի գրեթե բոլոր գրքերն ինքն է ձեռք բերել՝ հաճախ վերջին գումարով կամ պարտքով, իսկ Գյոթեն ու Տոլստոյը ժառանգել էին իրենց հավաքածուները՝ հետագայում համալրելով նոր գրքերով…

«Անկարելի է մոռանալ, թե ինչպես էր փայփայում գրադարանը,- իր հուշերում գրել է կինը՝ Օլգա Թումանյանը:- Երբ դեռ նոր էինք ամուսնացել, շարունակ նոր գրքեր էր առնում, թեեւ փողի պակասություն ունեինք: Հիշում եմ՝ ինչ դժվարությամբ էր ճարում «Հյուսիսափայլի» համարները, ամեն մի համարը՝ հինգ ռուբլով: Տանից բացակայելիս նամակներում գրում էր՝ լավ նայիր երեխաներիս ու գրադարանիս…»: