Ընդհանրապես՝ սահմանակից երկու պետության միջեւ սահմանների որոշումը միջազգային իրավունքում փոխադա՛րձ համաձայնությամբ աշխատանք է, որից առաջ պետք է բացառվեն ուժի կիրառումն ու ուժի կիրառման սպառնալիքը: Դելիմիտացիան եւ դեմարկացիան ինքնին վատ չեն, բայց դրանք խաղաղ ընթացք են ենթադրում… Ադրբեջանն արագ դելիմիտացիա եւ դեմարկացիա է ուզում անել, մինչդեռ «մոռանում» է, որ դելիմիտացիայի եւ դեմարկացիայի միջազգային պարտադիր սկզբունքներից են ժողովրդավարությունը, մարդու իրավունքներն ու իրավունքի գերակայությունը: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ պետությունները սովորաբար հրաժարվում են այս գործում շտապողականությունից, որպեսզի կարողանան սեփական շահերի տեսանկյունից ավելի ճիշտ որոշումներ կայացնել:
Հիդրոահաբեկչության թեմային անդրադառնալիս «ՀՀ»-ն առիթով նշել էր, որ խորհրդային տարիներին ադրբեջանական ղեկավարության հետեւողականության եւ ՀԽՍՀ քաղաքական ղեկավարների անհեռատեսության հետեւանքով թյուրքական տարրը կամաց-կամաց տիրացել է մեր «կապույտ ու կանաչ երակներին»՝ ջրային ու անտառային տարածքներին, արոտավայրերին, բերրի հողերին։ ՀՀ-ին թշնամի պետությունն այսօր էլ նույն գործելաոճում է, եւ հայատացությունը պետական քաղաքականություն դարձրած Ադրբեջանը կրկնում է իր քայլերը։ ՄԻՊ Արման Թաթոյանը որոշ փաստեր է վերհանել։
Օրինակ՝ 1918-1920 թթ. Առաջին Հանրապետության կազմում, իսկ հետո էլ մինչեւ 1924 թ. Խորհրդային Հայաստանի կազմում է եղել հայկական Բարանա (ներկայում՝ Նոյեմբերյան, Տավուշի մարզ) եւ ադրբեջանական Ղայմախլի (Ղայմախլու) գյուղերի միջեւ գտնվող 1002 դեսյատին տարածքով «Աջի» տեղամասը: Այս վայրի անտառները եղել են զգալի ծառաշատ, իսկ արոտավայրերը` անասնապահության համար չափազանց հարմար, ուստի եւ գյուղացիների համար ունեցել են կենսական կարեւորություն: Ունեցել են անվտանգությա՛ն նշանակություն: Ադրբեջանական իշխանություններն այդ ժամանակ մեծ ջանքեր են գործադրել այս տարածքին տիրելու համար՝ գիտակցելով, որ այդ դեպքում հնարավորություն կունենան Հայաստանի հյուսիսարեւելյան տարածքները կտրել իրարից, վերահսկողություն սահմանել ճանապարհների նկատմամբ: ՀԽՍՀ գյուղերի բնակիչների իրավունքների համար այս լուծումը լրջագույն խնդիրներ էր ստեղծելու ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական, այլ նաեւ անվտանգության տեսանկյունից: «Այդ ժամանակվա կառավարությունը հարցերը չի դիտարկել մարդկանց իրավունքների տեսանկյունից, կենսական այս հարցերի նկատմամբ ցուցաբերել է անհետեւողականություն»: Արդյունքում՝ Անդրկովկասի կենտրոնական գործադիր կոմիտեի հողային հանձնաժողովի 1924 թ. հոկտեմբերի 31-ի որոշմամբ ՀԽՍՀ-ին պատկանող «Աջի» տեղամասի հյուսիսարեւելյան մասը` 612 դեսյատին տարածքով, հանձնվել է Ադրբեջանի ԽՍՀ-ին, իսկ հարավարեւմտյան մասը` 390 դեսյատին տարածքով, ՀԽՍՀ-ին: Այսինքն՝ Հայաստանը զրկվել է այդ տարածքի մեծ մասից (դեսյատինը հողային տարածության հին չափման միավոր է` 2400 քառակուսի սաժեն կամ 1.09 հեկտար):
Մեկ այլ փաստ, որի մասին դարձյալ խոսում է ՄԻՊ-ը։ Խորհրդային Հայաստանի ոչ հետեւողականության արդյունքում Շինիխ-Այրումի շրջանի վիճելի համարվող ամբողջ տարածքը (11.659 դեսյատին) 1927 թ. հունվարի 11-ին ճանաչվեց ադրբեջանական Ղազախի գավառի մաս, իսկ անտառի վիճելի տարածքը (4.000 դեսյատին)` ՀԽՍՀ Դիլիջանի մաս: Ընդ որում՝ Անդրկենտգործկոմի կազմում գտնվող գավառների հողային վեճերը որոշող հանձնաժողովի 1923 թ. ապրիլի 28-ին որոշմամբ Շինիխ-Այրումի շրջանում գտնվող 5.000 դեսյատին հողատարածքը Դիլիջանի գավառից հանձնվեց Ղազախի գավառին: Բայց հետագայում ադրբեջանական ներկայացուցիչները, ահաբեկելով անտառապետին, խախտել էին 1923 թ. որոշումը եւ գրավել շուրջ 7.000 դեսյատին տարածք՝ ամբողջը հասցնելով 11.800 դեսյատինի: Հայաստանի ու հատկապես գյուղերի բնակչության համար այս անհաջող լուծման արդյունքում ՀԽՍՀ մաս կազմող Բաշքենդ (հետագայում հայկական անվանումը՝ Արծվաշեն) գյուղը հայտնվում էր Ղազախի գավառում. որոշվեց առանձնացնել մի հողաշերտ` ամառային արոտավայր, որը տարածքային առումով գյուղը կկապեր Դիլիջանի հետ: Սա, ամեն դեպքում, կարեւոր էր հենց Բաշքենդի հայկական բնակչության իրավունքների տեսանկյունից: Վերջնական արդյունքում՝ Անդրկովկասյան կենտրոնական գործկոմի նախագահության 1929 թ. փետրվարի 18-ի նիստում որոշվեց հաստատել 1927 թ. հունվարի 11-ի համաձայնությունը եւ Բաշքենդը կապել ՀԽՍՀ-ի հետ նեղ հողաշերտով: Ի կատարումն այդ որոշման՝ 1929 թ. ընթացքում Շինիխ-Այրումի անտառային շրջաններում տեղադրվեց սահմանային 45 տեղանշան 40 կմ երկարության վրա: Պատրաստվել էր նախագիծ` Բաշքենդ գյուղը հարակից տարածքներով ՀԽՍՀ-ին միացնելու համար: Հետազոտվել էր գյուղի եւ Շինիխ-Այրումի հողօգտագործման դրությունը, տեղում ուսումնասիրվել եւ պլանում էր ներառվել վիճելի 4.844 հեկտար տարածք: Կենտգործկոմի որոշմամբ նախատեսվում էր նաեւ Շինիխ-Այրումի շրջանի հողերից օգտագործման համար մի մաս հատկացնել Բաշքենդ գյուղի բնակիչներին: Սակայն Անդրկենտգործկոմի նախագահության 1929 թ. հուլիսի 20-ի նիստի որոշմամբ, պատճառաբանելով հողերի սակավությունը, մերժվեց յուրաքանչյուր շնչին գոնե 0,75 հեկտար տարածք տրամադրելու առաջարկը: Այդ տարածքները մնացին հետագայում Ադրբեջանի կազմում (առանձին է Արծվաշենի ու գյուղի բնակչության իրավունքների ոտնահարումների պատմությունը): Ընդ որում՝ ադրբեջանական իշխանությունները բնակչության իրենց հատվածին հրահրում էին մտացածին բողոքներ գրել ՀԽՍՀ դեմ ու դրանով ավելի էին հրահրում խնդիրներ: «Սովորաբար սեպաձեւ խրվելով Հայաստանի տարածքում, ադրբեջանաբնակ գյուղերը, սովորության համաձայն, հետագայում հայկական գյուղերի հաշվին ընդլայնվելու փորձեր էին սկսում»,- շեշտում է Ա. Թաթոյանը՝ հավելելով, թե 1920-ականներին Խորհրդային Հայաստանը կորցրել է տարածքներ, ու պատճառներից է եղել այն, որ մարդու իրավունքները, գյուղացիների իրավունքները չեն դրվել որոշումների հիմքում, այդ առումով չի ցուցաբերվել հետեւողականություն:
Փաստերը շարունակել կարող ենք, բայց այս երկուսն էլ բավարար են՝ հասկանալու, որ ադրբեջանական իշխանությունները միշտ են հավակնություններ ունեցել Հայաստանի տարածքների նկատմամբ։ Այն տարածքների, որոնց տիրելով՝ թյուրքական տարրը կարողացել է սեպաձեւ խրվել մեր երկրում եւ ենթակառուցվածքների նկատմամբ վերահսկողություն սահմանել։ Ասել է թե, ըստ բանախոսի, չի կարելի ՀՀ պետական սահմաններին վերաբերող հարցերը քննարկել միայն քաղաքական ու ռազմական տեսանկյունից` հատկապես պայմանավորված պատերազմի հետեւանքներով ու ադրբեջանական թշնամանքի քաղաքականությամբ: ՀՀ-ն պարտավոր է սահմանների դելիմիտացիայի ու դեմարկացիայի հետ կապված քննարկումների հիմքում դնել ՀՀ բնակիչների իրավունքները: Այլ կերպ՝ Ադրբեջանի հետ սահմանային բոլոր հատվածներով Գեղարքունիքի եւ Սյունիքի շուրջ պարտադիր է ուղղակի, որպեսզի, նախ, լինի անվտանգության գոտի, ինչը հնարավորություն կտա վերականգնել ՀՀ բնակիչների իրավունքները, երաշխավորել նրանց բնականոն կյանքն ու անվտանգությունը, մյուս կենսական իրավունքները եւ նոր դրանից հետո միայն անցում կատարել դելիմիտացիայի ու դեմարկացիայի:
Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ
