Մեր երկրի տնտեսությունը եթե արմատապես չվերակառուցվի ու չզարգանա, մեր հանդեպ թշնամու ագրեսիվ հավակնություններն ավարտ չեն ունենա։ Եվ տնտեսության զարգացմանն առնչվող խնդիրները քննարկելիս չենք կարող չանդրադառնալ երկրի պետական, այդ թվում՝ արտաքին պարտքին։ Պարտքային ի՞նչ պատկեր ունենք հիմա, ի՞նչ ռիսկերի մասին է խոսքը, առհասարակ, այդ պարտքի այսչափ ավելացումը մտահոգի՞չ է, թե՞ ոչ կամ՝ ո՞ր դեպքում է արդեն անհանգստացնող երկրի համար, որ դեպքում՝ ոչ։ Այս եւ այլ հարցերի պարզաբանումը «ՀՀ»-ն փորձեց ստանալ տնտեսագետ Կարեն Սարգսյանից։
Առհասարակ, պետական ֆինանսական քաղաքականությունը պետք է լինի բազմակողմանի։ Մասնավորապես, ըստ մեր զրուցակցի, երկիրը կարող է միջոցներ ներգրավել ինչպես ներքին աղբյուրներից, օրինակ՝ ներքին շուկայում պարտատոմսերի տեղաբաշխմամբ, այնպես էլ արտաքին աղբյուրներից՝ Արժույթի միջազգային հիմնադրամից, Համաշխարհային բանկից, այլ երկրներից ու նաեւ արտարժութային պարտատոմսերի թողարկման միջոցով։ Այսինքն՝ անհրաժեշտ է հնարավորինս դիվերսիֆիկացնել ֆինանսավորման աղբյուրները։ Հայաստանի բյուջեն ունի պակասուրդ, եւ այդ ճեղքվածքը փակելու համար, բնականաբար, պահանջվում է լրացուցիչ ֆինանսավորում ներգրավել: Ներկա դրությամբ Հայաստանի պետական պարտքի ծավալն արդեն հասել է 9 մլրդ դոլարի կամ մեր ՀՆԱ-ի ավելի քան 70 տոկոսի, որից միայն արտաքին պարտքը կազմում է 6.73 մլրդ դոլար, ինչը կազմում է ՀՆԱ-ի 49 տոկոսը։ Համավարակի հետեւանքով 2020 թ. նախնական պլանավորվածի համեմատ ՀՀ պետական պարտքն աճել է շուրջ 14 տոկոսով։ Ընդ որում՝ այս աճը տեղի է ունեցել առավելապես արտաքին պարտքի հաշվին՝ 941 մլն դոլար չափով։ 2021 թ. կառավարության կողմից պլանավորվել է՝ պետական պարտքը կրկին աճելու է եւ տարեվերջին կհասնի 9.2 մլրդ դոլարի, ինչը կկազմի ՀՆԱ հարաբերակցությամբ 72 տոկոս։
Տնտեսագետը նշեց, որ ճգնաժամային իրավիճակում պետական եկամուտների կրճատման եւ ծախսերի անխուսափելի ավելացման պարագայում պետական պարտքի աճը նույնպես անխուսափելի է, եւ աշխարհի բոլոր երկրները բախվել են այս խնդրին. «Միայն ասեմ, որ 2020 թ. համաշխարհային համախառն պարտքն աճել է 15 տոկոսով, եւ, ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի հրապարակած զեկույցի, 2021 թ. սկզբի դրությամբ աշխարհի բոլոր երկրների պետական ընդհանուր պարտքի ծավալը կազմում է համաշխարհային ՀՆԱ-ի շուրջ 98 տոկոսը։ Կանխատեսվում է նաեւ, որ ընթացիկ տարում այդ ցուցանիշը կրկին կաճի՝ տարեվերջին հասնելով համաշխարհային ՀՆԱ-ի 101,5 տոկոսի: Սա միանգամայն տրամաբանական է, եթե հաշվի առնենք 2020 թ. վերջին կորոնավիրուսի պատճառով բազմաթիվ երկրների կառավարությունների կողմից ազգային տնտեսություններին տրամադրված մեծ ծավալով ֆինանսական աջակցությունը»։
Այլ կերպ՝ շատ երկրներ հնարավորություն ունեն դիմանալու, քանզի գումարը ներարկում են իրենց տնտեսություններին, որոնք էլ ավելացված արժեք են ստեղծում՝ դրանով իսկ պետությանը պարտքային սպասարկման հնարավորություն տալով։ Բայց Հայաստանի պարագայում խնդիր կա։ Բանն այն է, որ, Կ. Սարգսյանի խոսքերով, մեր պարագայում ներգրավված միջոցների զգալի մասն ուղղակիորեն չի ներարկվում տնտեսության մեջ, այլ ծախսվում է այլ ուղղություններով՝ ընթացիկ ծախսերի համար։ «Սակայն ակնհայտ է, որ այդ պարտքերի վերադարձը պետք է ապահովվի հենց տնտեսության գեներացրած ավելացված արժեքի հաշվին, իսկ եթե դա առկա չէ, ստիպված նոր պարտքերի ներգրավման ճանապարհով։ Սակայն Հայաստանի ոչ բարվոք տնտեսական հիմնարարների առկայության պայմաններում շատ հնարավոր է, որ նոր վարկեր նաեւ չտրամադրվեն, իսկ եթե տրամադրեն անգամ, ապա շատ ավելի թանկ եւ ոչ բարենպաստ պայմաններով։ Պետական պարտքի ծավալը մեր տնտեսական իրողությունների դեպքում արդեն իսկ մոտեցել է «կարմիր գծին»։ Եվ եթե չփոխվեն տնտեսության կառավարման մոտեցումները, ապա էլ ավելի լուրջ ֆինանսական ճգնաժամի մեջ կարող ենք հայտնվել շատ մոտ ապագայում»,- ընդգծեց տնտեսագետը։
ՀՀ տնտեսության վրա բացասական ազդեցությունները չեզոքացնելու համար արտարժութային կապիտալի ներհոսք է պետք։ Սա չժխտվող փաստ է։ Թեեւ այստեղ էլ բայցեր կան, որոնք պարզաբանման կարիք ունեն։ Հայաստանի կառավարությունը լոնդոնյան ֆոնդային բորսայում տեղաբաշխել էր եվրապարտատոմսերի հերթական տրանշը՝ 750 միլիոն դոլար ծավալով, 10 տարի մարման ժամկետով, 3.6 տոկոս արժեկտրոնի եկամտաբերությամբ։ Տեղաբաշխման եկամտաբերությունը կազմել է 3.875 տոկոս: Նշվում էր նաեւ, որ ներդրողների պահանջարկը գերազանցել է 2.5 միլիարդ դոլարը։ Սա այս կառավարության կողմից թողարկվող երկրորդ տրանշն է։ Նախորդ եվրապարտատոմսերի տեղաբաշխումը տեղի է ունեցել 2019 թ. սեպտեմբերին՝ 10 տարի մարման ժամկետով, 500 միլիոն դոլար ծավալով, պարտատոմսերի արժեկտրոնի եկամտաբերությունը կազմել էր 3.95 տոկոս, իսկ տեղաբաշխման եկամտաբերությունը՝ 4.2 տոկոս: Առհասարակ, Հայաստանն սկսել է եվրոբոնդեր թողարկել դեռ 2013 թ.-ից։
Տնտեսագետը նկատեց, որ տոկոսադրույքը մի փոքր նվազել է նախորդ տեղաբաշխման համեմատ, սակայն միջազգային ֆինանսական շուկաներում տոկոսադրույքի անկումն անհամեմատ ավելի մեծ է եղել նշված ժամանակահատվածում։ Օրինակ՝ նույն Հունաստանը, որը գտնվում էր ֆինանսական մեծ ճգնաժամի մեջ եւ փաստացի դեֆոլտի իրավիճակում, 10 տարի ժամկետայնությամբ եվրոբոնդերը տեղաբաշխել է ընդամենը 0.66 տոկոսով։ Սա, իհարկե, հիմնականում պայմանավորված է Եվրոպական կենտրոնական բանկի վարած ընդլայնման խթանող դրամավարկային քաղաքականությամբ կամ մասնագիտական տերմինաբանությամբ՝ քանակական մեղմացմամբ։ Իսկ եթե դիտարկենք եվրոբոնդերի շուկան, ապա այնտեղ կարող ենք տեսնել նաեւ շատ ավելի ցածր ու նույնիսկ բացասական տոկոսադրույքներ։ «Այո, մի կողմից, բնականաբար, ՀՀ տնտեսության վրա համաշխարհային տնտեսության վերջին ժամանակաշրջանի զարգացումների բացասական ազդեցությունը չեզոքացնելու նպատակով անհրաժեշտ է միջոցառումներ իրականացնել` արտարժութային կապիտալի ներհոսք ապահովելու նպատակով: Սա կարող է նաեւ որոշակիորեն ներդրողների մոտ հետաքրքրություն առաջացնել Հայաստանի տնտեսության հանդեպ։ Սակայն մյուս կողմից էլ եվրոբոնդերի այս տեղաբաշխումը բավական թանկ է՝ հաշվի առնելով համաշխարհային ֆինանսական շուկաներում տոկոսադրույքների վերջին ժամանակաշրջանի տրենդը։ Իհարկե, բարձր տոկոսադրույքը պայմանավորված է Հայաստանի միջազգային վարկային վարկանիշով, այն է՝ B+, ինչն արդեն թեեւ ոչ բարձր, սակայն, այնուամենայնիվ, ռիսկային է։ Հայաստանի նախկին վարկանիշը BB- էր, ինչը վերանայվեց տարեվերջին «Ֆիտչ» վարկանիշային գործակալության կողմից՝ հաշվի առնելով պատերազմական գործողությունների ազդեցությունները»,-ասաց մասնագետը։
Նա համեմատության համար նշեց, որ Ռուսաստանը եվրոբոնդերի վերջին տեղաբաշխումն իրականացրել է անցած տարվա նոյեմբերին եւ 7 տարվա մարման ժամկետով 2 մլրդ դոլարի եվրոբոնդերի տարեկան եկամտաբերությունը կազմում է 1.12 տոկոս, իսկ 12 տարվա մարման ժամկետով եվրոբոնդերի համար՝ 1.85 տոկոս։ Տարբերությունն ակնհայտ է՝ իհարկե, հաշվի առնելով նաեւ, որ Ռուսաստանի սուվերեն վարկանիշը BBB է։ «Այնպես որ, փաստացի,- նկատեց Կ. Սարգսյանը,- հաշվի առնելով մեր իրավիճակը, կառավարությունն այլ ելք էլ չուներ, քանի որ տնտեսական անկման պայմաններում նվազել են նաեւ պետական եկամուտները։ Սակայն, կրկնում եմ, այն փաստը, որ պետական պարտքը հասել է 9 մլրդ դոլարի կամ մեր երկրի ՀՆԱ ավելի քան 70 տոկոսի, արդեն իսկ խիստ մտահոգիչ է։ Ուստի նորից եմ ցանկանում շեշտել՝ անչափ կարեւոր է, թե այս միջոցներն ուր են ուղղվելու եւ ինչ հավելյալ արժեք են ստեղծելու։ Եթե դրանք արդյունավետ օգտագործվեն, միաժամանակ պետական պարտքի կառավարման մեխանիզմները կատարելագործվեն, իրավիճակը կշտկվի։ Իսկ առայժմ…»։
Իսկ առայժմ չի շտկվում, քանզի պետությունը գործում է շարքային քաղաքացու հոգեբանությամբ, ինչի իրավունքը չունի։ Քաղաքացին, ելնելով մեր երկրում այսօրվա տնտեսական վիճակից, բանկից պարտք է վերցնում՝ այլ պարտք մարելու նպատակով։ Շատ քչերն են, որ կարողանում են բիզնես դնել։ Հիմա պետությունն էլ, տնտեսագետի խոսքերով, կարծես «պարտքով պարտք» գործելաոճով է, կապիտալ ծրագրեր չեն արվում, հավելյալ արժեք չի ստեղծվում։ Արտաքին պարտքն այդչափ ավելացնելը եւ 6-7 անգամ քիչ տնտեսությանը ներարկում անելը այլ բան չի նշանակում, քան այն, որ պետությունը «պարտք է վերցնում ծախսելու համար»։ Եթե ընդհանրապես պետությունները պարտքը վերցնում են տնտեսությունների ներարկման համար, ռիսկերը հնարավորինս քիչ են, քանզի նույն այդ տնտեսություններն աշխատեցնելով՝ կարող են պարտքը մարել։ Բայց երբ պարտքը վերցնում են ծախսելու համար, ռիսկերն ավելանում են, եւ իրավիճակը, իրոք, մտահոգիչ է դառնում։ «Շտկելու մեկ ձեւ կա,-եզրափակեց մասնագետը,- ճգնաժամի հաղթահարման ուղղությամբ պետք է ձեռնարկվեն ոչ թե տարերային, այլ հստակ ու համակարգված քայլեր, ներգրավված միջոցները պետք է ուղղակիորեն ներարկվեն տնտեսության մեջ, ոչ թե ծախսվեն այլ ուղղություններով։ Միայն այսպես կկարողանանք ոչ թե պարտքով պարտք փակել, այլ՝ պարտքը վերադարձնել հենց տնտեսության գեներացրած ավելացված արժեքի հաշվին»։
