Աշխարհում չկան զուտ տնտեսական հարցեր՝ առանց անվտանգության բաղադրիչի, ավելին՝ առանց պետական ու ազգային շահի հեռանկարի։ Տարիներ շարունակ զանազան քաղտեխնոլոգիաներով վարժեցրած մտքի հետեւանքով ժողովրդավարության հայր համարվող ԱՄՆ-ն հաճախ է ապացուցում այդ՝ զուտ տնտեսական հարցի չգոյության միտքը, երբ ձեռքի մի շարժումով հետ է կանչում իր գործարարներին այն երկրներից, որոնց հետ տվյալ պահին ինչ-ինչ քաղաքական խնդիներ է ունենում։ Եվ ընդհանրապես, «գեոպոլիտիկա» (աշխարհաքաղաքականություն) եւ «գեոէկոնոմիկա» (աշխարհատնտեսություն) եզրույթները գործնականում այնքան են սերտաճած, որ երբեմն անհնար է հասկանալ՝ խնդիրը քաղաքակա՞ն, թե՞ տնտեսական դաշտում է։ Ավելին՝ այս երկու միախառնված եզրույթների շրջանակում որոշումները հաճախ կայացվում են՝ ելնելով բարոյական՝ ազգային կամ պետական արժանապատվության տեսանկյունից։ Մենք, սակայն, սրան չհետեւեցինք, մեր երկրի շուկաները թուրքական ապրանքից զերծ չպահեցինք։ Ընդ որում՝ զերծ չպահեցինք նաեւ 44-օրյա պատերազմից հետո։
Անկեղծ լինելու համար ասենք, այո, թուրքական ապրանքների արգելք եղել է, բայց՝ ընտրանքային։ Արգելք եղավ պատերազմի ընթացքում՝ կառավարության 2020 թ. հոկտեմբերի 20-ի թիվ 1708-Ն որոշմամբ։ Արգելվեց թուրքական ծագման ապրանքների ներմուծումը 6 ամսով, դեկտեմբերի 31-ից սկսած: 6 ամսով արգելվեց, որովհետեւ համաձայն «Եվրասիական տնտեսական միության մասին» 2014 թ. մայիսի 29-ի պայմանագրի հոդված 47-ով սահմանված դրույթի՝ ԵԱՏՄ անդամ պետությունները երրորդ երկրների հետ առեւտրում կարող են միակողմանիորեն կիրառել ոչ սակագնային կարգավորման միջոցներ՝ պայմանագրի 7-րդ հավելվածով սահմանված կարգով: Միաժամանակ, 7-րդ հավելվածով հաստատված՝ երրորդ երկրների նկատմամբ ոչ սակագնային կարգավորման մասին արձանագրության «Միակողմանիորեն միջոցների կիրառումը» 10-րդ բաժնի 50-րդ կետի համաձայն՝ բացառիկ դեպքերում արձանագրության 7-րդ եւ 8-րդ բաժիններով նախատեսված հիմքերով անդամ պետությունները երրորդ երկրների հետ առեւտրում կարող են միակողմանիորեն սահմանել ժամանակավոր միջոցներ: Եվ ժամանակավոր միջոցը գործում է այն սահմանելու օրվանից հետո՝ առավելագույնը 6 ամսվա ընթացքում։ Բայց ոչ մի բան չի խանգարում 6 ամսից հետո կրկին երկարաձգել արգելքը եւս 6 ամսով, եւ այդպես շարունակ։ Եվ այս՝ հոկտեմբերի 20-ի որոշմամբ արգելված ապրանքների ցանկը բազմազան էր՝ կոշիկի քսուկից սկսած մինչեւ մանկական հագուստ, ճյուղերից ու սոխուկներից մինչեւ հանքային կամ քիմիական, ազոտական պարարտանյութեր եւ այլն։
Հետո, արգելքի 6-ամսյա ժամանակահատվածը չլրացած՝ 2021 թ. փետրվարի 4-ին կառավարությունը մեկ այլ որոշում կայացրեց՝ փոփոխություններ անելով 2020 թ. հոկտեմբերի 20-ի որոշումում: Փետրվարի 4-ի որոշման համաձայն, արգելքը չէր տարածվում «վերամշակում` մաքսային տարածքում» մաքսային ընթացակարգերով ներմուծվող ապրանքների վրա: Արգելքը չէր տարածվում նաեւ այն ապրանքների վրա, որոնց մասով մատակարարման պայմանագրերը կնքվել են մինչեւ 2020 թ. հոկտեմբերի 20-ը, եւ այդ ապրանքները նույնականացվում են մաքսային մարմինների կողմից: Նաեւ՝ ոչ թուրքական ապրանքանիշերի հայաստանյան ներկայացուցիչների (դիլերներ, տարածորդներ, գործակալներ) կողմից ներմուծվող եւ թուրքական ծագում ունեցող այն ապրանքների (ներառյալ` պահեստամասերի, մեխանիզմների, ագրեգատների, հանգույցների եւ դրանց բաղադրիչների) վրա, որոնք նախատեսված են հաճախորդների երաշխիքային եւ հետերաշխիքային սպասարկում իրականացնելու համար՝ հայտարարագրման պահին մաքսային մարմիններին ներկայացնելով երաշխիքային եւ հետերաշխիքային սպասարկման փաստաթղթերը:
Այս փոփոխված տարբերակը 2021-ին թուրքական ապրանքների ներկրման հնարավորություն տվեց՝ չնայած արգելքին, որովհետեւ տրվել էր նաեւ «հիմնավորումը». պայմանագրերը կնքվել են մինչեւ հոկտեմբերի 20-ը։ Թուրքական ապրանքների ներկրման արգելքի առաջին որոշումից 6 ամիս անց՝ 2021 թ. հունիսի 24-ի 1048-Ն որոշմամբ դարձյալ 6 ամսով արգելք եղավ։ Որոշումն ուժի մեջ մտավ հուլիսի 1-ից։ Ընտրանքային արգելքը բերեց նրան, որ թուրքական ապրանքի վաճառքի պակաս չեղավ, թեեւ պաշտոնական տվյալները հուշում էին, որ ներկրման ծավալները շեշտակի պակասել են։ Այս պատճառով էլ իրավիճակից ելք հուշեցին հայաստանցի որոշ գործարարներ («Մանթաշով» գործարարների միություն» ՀԿ-ն, «Ռեստորանների ասոցիացիա» ՀԿ-ն ու Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միությունը)՝ առաջարկելով ոչ միայն թուրքական ծագման ապրանքների ներկրման արգելքը երկարաձգել, այլեւ՝ թուրքական ապրանքների նկատմամբ բացի մաքսային արգելքից, կիրառել նաեւ վաճառքի արգելք։ Գործարարները նույնպես դիտարկել էին խնդրի ոչ միայն տնտեսական, այլեւ՝ արժանապատվության, բարոյական կողմը. որովհետեւ Թուրքիան է 2020 թ. Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմական գործողությունների, այնպես էլ 44-օրյայից հետո ՀՀ պետական սահմանին տեղի ունեցող անհանգստությունների շրջանակներում բարոյական եւ նյութական աջակցություն ցուցաբերել ադրբեջանական բանակին՝ Հայաստանի եւ հայ ազգի դեմ ուղղված հանցագործությունների իրագործման շրջանակներում։
Ինչ եղավ հետո։ Հետո մենք թուրքական ապրանքների ներկրման արգելք չկիրառեցինք։ Եզրափակենք պաշտոնական թվերով։ Դատելով այս տարվա առաջին 5 ամսվա տվյալներից՝ Հայաստանը Թուրքիային մոտավորապես 76 մլն դոլար է տվել՝ այդչափ գումարի ապրանք ներմուծելով։ Ընդ որում՝ թվերն ամսեամիս ավելանում են. եթե հունվարին Թուրքիայից ներմուծել ենք 7.9 մլն դոլարի ապրանք, ապա փետրվարին այդ ցուցանիշը շուրջ 15 մլն է, մարտին՝ արդեն 18.2 մլն, ապրիլին եւ մայիսին, համապատասխանաբար, 0.3 մլն-ով եւ 0.5 մլն-ով պակաս նախորդ ամսվա համեմատ։ Եթե համեմատենք 2021 թ. նույն ժամանակահատվածի հետ, ապա տարբերությունը 10 անգամ է։ Նախորդ տարի առաջին 5 ամիսներին, երբ արգելված էր թուրքական ապրանքների ներկրումը, ներկրման ծավալը 7.6 մլն դոլարի էր։ Իսկ այս տարի, երբ արգելք չկա, դարձյալ առաջին 5 ամսում 76 մլն դոլարի է։
Եթե հարցի բարոյական կողմը փորձենք անտեսել ու դառնանք զուտ տնտեսականին, ապա իրավիճակը հետեւյալն է. առեւտուրը, պարզ բացատրած, նշանակում է փոխադարձության գործընթաց, որ շահավետ է երկուստեք՝ առնում ենք եւ տալիս ձեռնտու լինելու հանգամանքով պայմանավորված։ 76 մլն տալիս ենք՝ փոխարենը վերցնելով 7.6 մլն։ Եթե համարում ենք, որ սա ձեռնտու է, ուրեմն կարելի է համարել, որ առեւտուր ենք անում։ Մինչդեռ սա այսպես ասած ձեւախեղված առեւտուր է՝ հետեւանքներով հանդերձ ու տարիներով շարունակվող։ Իրավիճակ, որ հայ տնտեսավարողներին այդպես էլ թույլ չի տալիս աշխուժանալ եւ թուրքական ապրանքը հայկականով փոխարինել։
