Մենք (Հայաստան եւ Արցախ) այսօր բյուր մարտահրավերներ ունենք։ Մարտահրավերներից ամենակարեւորն այս պահին անվտանգությանն ու պաշտպանունակությանն է առնչվում։ Կարողանո՞ւմ ենք լուծել այս խնդիրը. հարցի պատասխանը Հայաստանի եւ Արցախի այսօրվա վիճակն է։ Կկարողանա՞նք լուծել խնդիրը, պատասխանը միանշանակ այո է, եթե կարողանանք լուծել խնդիրները գիտության եւ տնտեսության ոլորտներում։ Եթե ավելի պարզ, ապա պետք է աշխատեցնենք գիտություն-տնտեսություն-բանակ շղթան։ Մեր անվտանգության միակ եւ անհերքելի երաշխավորը հայկական բանակն է։
Կունենանք տնտեսություն՝ կունենանք բանակ։ Խոսքն իրական զարգացմամբ որակյալ տնտեսության մասին է, այն մասին, որ տնտեսական աճը չլինի բացառապես ծառայությունների կամ միջազգային շուկայում պղնձի ու մոլիբդենի գնաճի հաշվին։ Այդ աճը պետք է լինի տեղակա՛ն արտադրության (հատկապես՝ ռազմարդյունաբերության), արտադրական այլ նո՛ր ուղղությունների եւ ներմուծում-արտահանում կորի՝ հօգուտ արտահանմա՛ն փոփոխության հաշվին։ Որակյալ եւ երկարաժամկետ, պինդ հիմքով, հնարավոր բոլոր ռիսկերը հաշվի առած-հաշվարկված ու աշխարհաքաղաքական եւ տնտեսական զարգացումների ծավալումներով պայմանավորված «պլան Բ» ունեցող տնտեսության համար հարկ է, որ հստակ աշխատի նաեւ դիվանագիտական հատվածը։ Տնտեսական ոլորտի մասնագիտական աշխատանքը, անշուշտ, անհրաժեշտ նախաքայլն է։
Դիվանագիտական աշխատանքի կարեւորությունը շեշտադրում ենք, քանզի արդի աշխարհում զուտ տնտեսություն չի լինում, տնտեսական ու քաղաքական խնդիրները երբեմն այնքան միաձուլված են, որ դժվար է տարբերակել խնդրի բուն տնտեսական կամ քաղաքական բաղադրիչը։ Ավելին՝ տնտեսական մահակները հաճախ են ծառայեցվում քաղաքական առավելություններ ձեռք բերելու համար։ Այդպիսի մահակներից են էներգակիրները, հացահատիկը եւ այլն։ Արտաքին կողմնորոշումներից ելնելով՝ կարելի է տնտեսական քաղաքականություն գծագրել եւ հակառակը՝ տնտեսական քաղաքականությունը կարող է ամրագրել արտաքին կողմնորոշումները։
Թշնամուն չպետք է գերագնահատել, բայցեւ՝ թերագնահատելն էլ ճիշտ չէ։ Թյուրքական քաղաքականությունն աչքներիս առաջ է՝ բոլորի հետ է ու ոչ մեկի հետ, փոխարենը՝ հանուն իր նպատակների է։ Այո՛, հարմար տարածաշրջանում է, մեր հաշվին՝ Հայկական լեռնաշխարհում հիմնված։ Այո, խաչմերուկային դիրքում է եւ սանդուղքի ամուր աստիճաններում։ Բայց Հայաստանի Հանրապետությունն էլ Հայկական լեռնաշխարհի մի հատված է (իհարկե, հասկանալի պատճառներով՝ ոչ հավասարապես), խաչմերուկային դիրքում, եւ այո, մենք էլ որոշակի ժամանակաշրջանում կանգնած ենք եղել ամուր աստիճաններին։ 44-օրյա պատերազմի հետեւանքներն իրավիճակը փոխեցին, բայց դա բնավ չի ենթադրում, թե օբյեկտից կրկին սուբյեկտ դառնալ չենք կարող. ոչ մեր աշխարհագրակա՛ն դիրքն է փոխվել, ոչ էլ սանդու՛ղքն է անհետացել։ Չենք ժխտում՝ ելարանը մեզնից հեռացրել են, բայց ելարանը շարժական գույք է ու մոտեցնել կարելի է։
Ինչպե՞ս… Արտաքին հարթակում ճիշտ աշխատելով։ Արտաքին ուղղվածությունների ճիշտ ընտրությունը չափազանց կարեւոր է. ճիշտ քայլերի պարագայում այն կարող է օգուտներ բերել մեզ (Հայաստան եւ Արցախ), սխալի դեպքում՝ վտանգներ ու ռիսկեր։ Ընդ որում՝ այդ վտանգները կլինեն թե՛ պաշտպանական եւ թե՛ տնտեսական ոլորտներում։ Մեր խաչմերուկային դիրքն ինքնին ենթադրում է, որ եթե արտաքին շեշտված քաղաքականություն տանենք (պրոռուսական, պրոեվրոպական, պրոամերիկյան, հիմա, ցավոք, նաեւ պրոթուրքական եւն), ապա անբերրի շրջան կունենանք՝ դրանից բխող բացասական հետեւանքներով։ Կա՛մ-կա՛մ-ը խաչմերուկային երկրների համար չէ, ե՛ւ-ե՛ւ-ն է բնական ու տրամաբանական լուծումը։
Եթե մենք ե՛ւ-ե՛ւ-ի տրամաբանությունը չենք հասկանում, ապա արտաքին հատվածում չոր հաշվարկային աշխատանքի փոխարեն ընտրում ենք թղթե շերեփի ճանապարհը՝ պրագմատիկ աշխարհից հուզականություն ու խիղճ ակնկալելով։ Ակնկալում ենք, դրա համար էլ չենք հասկանում, օրինակ, Իտալիայի պրոադրբեջանական դիրքորոշումը։ Ինչո՞ւ պիտի չլինի, Ադրբեջանը դարձել է Իտալիա նավթի մատակարարումների բացարձակ առաջատարը (2022 թ. դեկտեմբերի տվյալով)։ Ակնկալում ենք, դրա համար էլ չենք հասկանում, թե տարածաշրջանում սահմանային փոփոխություններ թույլ չտալու հաստատակամություն որդեգրած Իրանն ինչու է Ադրբեջանի հետ սերտ էներգետիկ կապերի մեջ։ Թերեւս, մոռանում ենք, որ Իրանն ադրբեջանական հայտնի «Շահ Դենիզ»-ի (նավթագազային հանքավայրեր) 10 տոկոսի սեփականատերն է։ Ակնկալում ենք, դրա համար էլ չենք ըմբռնում Արցախի ու Հայաստանի հարցով եվրոպական զուտ կոչերի պատճառն ընդդեմ Ադրբեջանի եւ զարմանում ենք, թե ինչու պատժամիջոցներ չի կիրառում այնպես, ինչպես պարբերաբար դա անում է Ռուսաստանի մասով։ Թերեւս, չենք «հիշում», որ Եվրոպան այս ճգնաժամի պայմաններում ի՛ր՝ էներգակիրներով ապահովման հարցերը պետք է լուծի, ոչ թե մտահոգվի Հայաստանով։ Թղթե շերեփը թափահարելով ի՜նչ ենք սպասում աշխարհից՝ բարոյականությո՞ւն։ Մեր պատմության դառը էջերը մի կողմ, միայն 1915-ի էջը չի՞ սովորեցրել, որ ռեալպոլիտիկը «գիտություն» չէ բարոյականության մասին։
Աշխարհաքաղաքական գլոբալ խաղերը խաչվել են մեր տարածաշրջանում։ Մեր խաչմերուկային դիրքը մեզ պիտի հուշի, որ մենք ոչ թե պետք է այդ խաղերի զոհը դառնանք, այլ՝ օգտվենք հակադիր շահերից եւ ուղղություններից։ Կարո՛ղ ենք, եթե դիվանագիտությանը վերաբերվենք որպես անհնարինը հնարավոր դարձնելու արվեստի, ոչ թե որպես ռոմանտիկ ֆիլմի, որի դիտման ընթացքում կարելի է լաց լինել։ Դիվանագիտությունը խուսախաղի ու դյուրաշարժության արվեստ է։ Բայց որպեսզի կարողանանք աշխարհաքաղաքական այդ մանեւրներին դիմանալ, պետք է ունենանք վերոնշյալ որակի տնտեսությունը, որն էլ թույլ կտա պահպանել մեր անվտանգության երաշխավոր բանակը, որն էլ, իր հերթին, կկարողանա պաշտպանել մեզ։ Պատճառահետեւանքային այս շղթան ճիշտ օղակելու պարագայում միայն կվերականգնենք տարածաշրջանում մեր ձայնի իրավունքը։
