«Շարականների հոգեզմայլ երգեցողությունները մինչեւ հիմա խաղալիք են դարձել հավակնոտ դպիրների բերաններում, որոնք Շնորհալուց ավանդված եղանակները երգում են իրենց քմահաճույքով ու անպատշաճ կերպով՝ առանց հաշվի առնելու, որ մեր եկեղեցական երաժշտությունը վսեմ է ու գեղեցիկ՝ իր պարզությամբ…»:
Համբարձում Լիմոնջյան
Մեծն Կոմիտասից ուղիղ 101 տարի առաջ էր ծնվել նա՝ երգահան, երաժշտագետ, նոր հայկական ձայնագրության հիմնադիր Համբարձում Լիմոնջյանը: Դեռ Պոլսի հոգեւոր դպրոցում սովորելիս է աչքի ընկել որպես շարականների լավագույն կատարող: Իսկ երաժշտական կրթությունն ստացել է հույն երաժշտագետ Օնոփրիոս Թաթավլեցու մոտ ու հմտացել հունական երաժշտական խաղերի մեջ: Այնուհետեւ աշակերտելով հայ երաժշտագետ Զեննե Պողոսին, խորքով ուսումնասիրել է հայկական, հունական, թուրքական երաժշտությունը, ծանոթացել եվրոպական երաժշտարվեստին: Եվ, ի վերջո, որպես խորիմաց երաժշտագետ եւ իրողությունների ականատես, հանգել է այն համոզման, որ տիրացուների անճաշակ կատարումով մատուցվող հայկական հոգեւոր երգը, հատկապես ծանր եղանակները, ենթարկվում են աղավաղումների, օտար ազդեցության: Արտահայտվելով մեր եկեղեցական երգերի մասին, նա շեշտում է, որ «հարկ չկա դրանց մեջ ավելորդ գեղգեղանքներ մտցնել եւ իրենց ձայնի գեղեցկությունը ցուցադրելու նպատակով, անվայելուչ ձեւերով նմանակել այսինչ երգչին, գնչուին կամ հրեային…»:
Երգահանի խոսքն, իբրեւ երեւույթ, հայ ամբողջական երաժշտության մասին է, նաեւ՝ գործիքային, որն իր հիմքում երգ է ու մեղեդի: Եվ առկա իրողությունից որպես ելքի միջոց գտնում է, որ կորսված խազերի փոխարեն անհրաժեշտ է ստեղծել հայկական նոտագրության նոր համակարգ: Եվ, հետեւելով եվրոպական ձայնագրությանը, Տյուզյան ամիրաների օժանդակությամբ ձեռնարկում է հայկական նոտաների ստեղծումը՝ ձգտելով փրկել հայ հոգեւոր երգերը հետագա կորստից եւ աղավաղումներից: Դա 1813 թվականին էր. Լիմոնջյանին եվրոպական նոտաները ձեռնտու չեն լինում: Օկտավայի 7 նոտաների նշանները վերցնում է հայկական խազերից՝ պահպանելով վերջինների անվանումները՝ փօ, է, վէ, բէ, խո, նե, պա, որոնք համապատասխանում էին եվրոպական ռէ, մի, ֆա, սոլ, լյա, սի, դո-ին: Այնուհետեւ դասակարգում է նաեւ ամանակները եւ չափերը: Հայկական նոր ձայնագրության ստեղծման վրա աշխատում է շուրջ երեք տարի: Արդյունքում համառ եւ խորիմաց երաժշտագետին հաջողվում է հին խազերից անցնել դեպի նոր նոտագրություն, որի շնորհիվ փրկվում է հայ ժողովրդական եւ հոգեւոր երաժշտական ժառանգության մի զգալի մասը:
Փաստորեն, հայկական նոր նոտագրությունը փոխարինելու էր եկել խազերի համակարգին եւ կամուրջ հանդիսացել եվրոպական նոտագրությանն անցնելու համար: Այս համակարգը մեծ դերակատարում էր ունենալու հայ հոգեւոր երաժշտության գոհարների ձայնագրության գործում. Լիմոնջյան համակարգով Նիկողայոս Թաշչյանը ձայնագրում է Շարակնոցը, Ժամագիրքը, Պատարագամատույցը: Այն սկսում է օգտագործվել ոչ միայն հայկական, այլեւ թուրքական, մերձավորարեւելյան երաժշտության մեջ: Հետագայում, նաեւ 20-րդ դարի սկզբներին ձայնագրվում են նաեւ ժողովրդական երգեր: Այս առումով անչափ մեծ է Կոմիտաս վարդապետի վաստակը: Ուսանողական շրջանից սկսած, մինչեւ իր գիտակցական կյանքի վերջին տարիները հայ երգի վեհափառն օգտագործել է Լիմոնջյան համակարգը՝ որպես երաժշտական սղագրության յուրահատուկ միջոց ու գրի առել հարյուրավոր ժողովրդական երգեր: Նույնն արել էր ինքը՝ համակարգի հեղինակը՝ Նոթաջի պապան (նաեւ այսպես էին անվանում նրան). գրի է առել մի շարք շարականներ, երաժշտական տարբեր ստեղծագործություններ՝ հիմք դնելով մի ուրույն ձայնագրման համակարգի, որը կոչվելու էր իր՝ հյուղակից դուրս եկած պոլսեցի մեծանուն հայի՝ Համբարձում Լիմոնջյանի անունով…
