Այն, որ անցած դարասկզբին Հայաստանը կարողացավ պահպանել Սյունիքը, ամենեւին էլ գերտերությունների ցանկության արտահայտությունը չէր: Ոչ էլ այն բանի, որ ինչ-որ մեկը ցանկացավ պաշտպանել մի ժողովրդի, որը շարունակում էր ենթարկվել ցեղասպանության: Դա միայն մեռնողի խնդիրն էր, եւ նա իր խնդիրը լուծեց մեծ հայրենիքի տարածքներից մեկում՝ Սյունիքում: Այն հայկական մնաց, որովհետեւ Գարեգին Նժդեհ ուներ, իսկ Նժդեհն այն անհատականությունն է, ով նվիրված էր հարազատ ժողովրդի իղձերին, լիարժեք համոզված էր, որ մեր ազգի շահերը լիովին համապատասխանում են համամարդկայնության հետաքրքրություններին եւ սկզբունքներին:
Արցախը, ցավոք, այդ ժամանակահատվածում Նժդեհ չծնեց, եւ նրա ազգային ազատագրական պայքարը շարունակվում է մինչ օրս: Թուրքական քաղաքականության տարածման նպատակով հորինված Ադրբեջան պետությունն ստեղծվեց նաեւ հայկական հողերի հաշվին: Նախիջեւանը լիովին հայաթափ արվեց, Արցախը կրկին վտանգի տակ է, եւ թուրքը համարձակվում է իր թունավոր շունչը մոտեցնել Սյունիքի լեռներին, որոնք պատմության ընթացքում հարյուր հազարավոր թուրք լեշեր են տեսել՝ փռված անդունդներում ու լեռների ստորոտներին…
Ինչպես «Realtribune.ru»-ում նշել է գլխավոր խմբագիր Սարգիս Ծատուրյանը, հայ զորահրամանատարը մինչեւ հիմա հանգիստ չի տալիս «մինիսուլթանությանը», «սուլթանությանը» եւ Ռուսաստանում նրանց ազդեցության գործակալներին:
Հարյուր տարի առաջ Գարեգին Նժդեհն իր կողմնակիցների հետ միասին կարողացավ պաշտպանել Սյունիքը: Նրա պայքարն ազատագրական էր՝ միտված հայ մարդու բարօրության, նրա ստեղծագործ կյանքի համար համապատասխան պայմանների ստեղծմանը: Սակայն հայի կյանքը վտանգված էր, ավելին՝ պարզապես հաշվի առնված չէր. Մեծ Բրիտանիան ձգտում էր ստեղծել «թուրքական գոտի»՝ ԽՍՀՄ-ի ու Իրանի միջեւ ցամաքային ուղիղ կապը խափանելու համար:
«Յուրաքանչյուր հայի հայտնի է, որ Գարեգին Նժդեհի ու նրա կողմնակիցների շնորհիվ Սյունիքը հայկական մնաց՝ ի հեճուկս այդ ժամանակ խորհրդային ղեկավարության մեջ գտնվող տրոցկիստների, որոնք մտադրվել էին տարածաշրջանը հանձնել թուրքերին Արցախից ու Նախիջեւանից հետո: Տրոցկիստների տրամաբանությունը հասկանալու համար պետք է պատասխանել գլխավոր հարցին՝ իրականում ովքե՞ր էին Լեւ Տրոցկին ու Մուստաֆա Քեմալը: Առաջին հերթին՝ նրանք բրիտանական ռազմական հետախուզության գործակալներ էին, որը համագործակցում էր նրանց հետ՝ օրինակ, մասոնական օթյակների քողի տակ: Այդ իսկ պատճառով 1929 թ. հունվարին ԽՍՀՄ-ից վտարված Տրոցկին ոչ թե հայտնվեց Եվրոպայում կամ ԱՄՆ-ում, այլ Ստամբուլի մոտ գտնվող Բյույուկադա կղզում: Հետախուզության ցանկացած պատմաբան կհաստատի, որ անդրկովկասյան թատրոնում Նորին բարձրության գաղտնի ծառայության օպերացիաներն ավանդաբար ղեկավարվել են Ստամբուլի ռեզիդենտության միջոցով: Այդպես է եղել նվազագույնը վերջին 100 տարում: Ի դեպ, այդ ժամանակվանից հետո շատ բան չի փոխվել:
Բրիտանական հետախուզությունը Տրոցկուն ու Աթաթուրքին օգտագործել է այն բանի համար, որպեսզի կանխի Ռուսաստանի կայսերական տարածքների վերաինտեգրումը եւ «թյուրքական գոտու» միջոցով ընդմիշտ փակի ԽՍՀՄ-ի անմիջական մուտքն Իրան, իսկ հետագայում՝ դեպի բրիտանական գաղութատիրական տիրույթներ Հնդկաստանում:
Եկեք արձանագրենք ամենակարեւորը. հենց այդ գլոբալ խաղը ջարդեց Նժդեհը՝ պաշտպանելով Սյունիքը: Դրա համար նրանից վրեժ լուծեցին տրոցկիստները խորհրդային ժամանակներում (օրինակ՝ բանտ, մամուլում ու արխիվներում նրա բարի անունը վարկաբեկելու բազմաթիվ փորձեր), նրանից վրեժ են լուծում նաեւ այսօր: Իսկ ժամանակակից Ռուսաստանն այն երկիրն է, որը հաղթել է տրոցկիզմին»,- նշել է Ծատուրյանը:
«Կովկասի աշխարհ» միջազգային հետազոտությունների կենտրոնի գիտական ղեկավար Մաքսիմ Վասկովն այսպես է արտահայտվել Նժդեհի ժառանգության մասին. «Գարեգին Նժդեհը ոչ միայն Հայաստանի հերոս է, այլեւ ռուսական կովկասյան բանակի՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Անթերի սպա, ով իր հերոսությամբ ռուսական դրոշի ներքո ճանաչում վաստակեց Ռուսական կայսրությունում: Նա պարգեւատրվել է Գեորգիեւյան խաչերով, ինչպես նաեւ Ռուսական կայսերական բանակում հարգված Սուրբ Վլադիմիրի, Սուրբ Աննայի, Սուրբ Ստանիսլավի շքանշաններով, եւ դրանք բոլորը, ինչպես ընդունված էր այն ժամանակ, սրերով: Նման մրցանակներ շնորհվել են միայն մարտերում ցուցաբերված անձնական խիզախության համար»:
Իր հերթին՝ Ռուսաստանի ռազմական եւ պետական ծառայության վետերան Ստանիսլավ Իվանովն ուշադրություն է հրավիրել Ռուսաստանի կայսրության հարավային սահմանների պաշտպանության գործում Հայաստանի ռազմական առաջնորդի՝ Գարեգին Նժդեհի ներդրման վրա: Նա նաեւ անդրադարձել է գերմանական կողմի հետ Նժդեհի համագործակցության վերաբերյալ հնչող որոշ անգրագետ կարծիքների՝ ընդգծելով, որ Նժդեհի գործողությունները միանգամայն հասկանալի են եւ չեն կարող հիմք լինել հետմահու մեղադրանքների համար:
Ձեռնամուխ լինելով Սյունիքի ազատագրական պայքարին՝ Գարեգին Նժդեհը նախ ստեղծում է մի կազմակերպություն՝ «Դավիթբեկյան ուխտեր» անվամբ: Դրանով նա փաստում է, որ տարածաշրջանում 1700-ականներին սկսված Դավիթ Բեկի, իսկ այնուհետեւ՝ Մխիթար Սպարապետի պայքարի շարունակողն է, կրում է նույն գաղափարները եւ վիժեցնելու է այն բոլոր ծրագրերը, որոնց նպատակը հայ ժողովրդի ոչնչացումն է իր պատմական հայրենիքում:
Ադրբեջանաթուրքական քարոզչությունը, հավանաբար, Բրիտանիայի ցուցումով կամ պահանջով շարունակում է նորօրյա տրոցկիստների փնտրել Ռուսաստանում, ովքեր կփորձեն սպանել Նժդեհի ֆենոմենը, նրա գաղափարները: Արցախյան վերջին պատերազմը եւ նրա ավարտից հետո Սյունիքի վերաբերյալ կատարված հայտարարությունները ցույց են տալիս, թե ինչ նպատակ են հետապնդել Նժդեհին ֆաշիստ ներկայացնել ձգտող շրջանակները: Անկախ նրանց ազգային պատկանելությունից՝ հարկ է փաստել, որ այդ քաղաքականության թիրախը ոչ միայն Հայաստանն է, այլեւ Ռուսաստանը, մասնավորապես՝ այդ պետության հարավային սահմանները: Նրանք, ովքեր դառնում են նորօրյա «թուրքական գոտու» գործիքները, սեփական սուրը մխում են հենց իրենց սիրտը, այլ կերպ ասած՝ ուրիշների փողերի փայլից կուրացած՝ հանդես են գալիս նաեւ սեփական ժողովրդի ու պետության դեմ:
Գարեգին Նժդեհը շարունակում է մնալ հայ ամենահանճարեղ զորահրամանատարներից մեկը, ում կյանքը նվիրված էր ժողովրդին, ում կյանքը միայն թշնամիների դեմ մերկացված սուր էր: Նա ոչ միայն զորահրամանատար էր, այլեւ գաղափարակիր, եւ նրա գաղափարներն այսօր էլ ճրագի դեր են կատարում «հայոց լեռներում, բարձր լեռներում»…
