Հայ ժողովրդի պատմության նոր ժամանակաշրջանի առանցքային դերակատար-ազգային մտքի մեծերից մեկը՝ Նժդեհը, հայտնվել է Արցախի շուրջ ծավալվող հետպատերազմյան զարգացումների կիզակետում: Մարտունի քաղաքում տեղադրված արձանն ադրբեջանցիների պահանջով նախ տեղափոխվեց կենտրոնական փողոցներից մեկից, դրանից հետո էլ վերջերս խոսակցություններ շրջանառվեցին այն ընդհանրապես հանելու մասին: Արձանի հետ կապված պատմությունն ակնառու փաստում է, որ Ադրբեջանը երբեք չի եղել եւ չի կարող լինել մուլտիէթնիկ պետություն: Այնտեղ մշտապես ճնշվել եւ ոչնչացվել են տեղի բնիկ ժողովուրդների ազգային առանձնահատկությունները, ինքնությունը, պատմությունը: Արհեստականորեն ստեղծված այդ պետությունում առաջին օրվանից արդեն 100 տարի ընթանում է ազգերի ձուլման եւ էթնիկ զտման քաղաքականություն, որը սակայն դատապարտված է անհաջողության, քանզի հնարավոր չէ տեղի ժողովուրդներին կտրել իրենց պատմական բնօրրանում գցած հազարամյա արմատներից:
Նժդեհը, լինելով հայ ժողովրդի ինքնության եւ հարատեւման փիլիսոփայության կրողը, կարող է խանգարել միայն ցեղասպան քաղաքականություն վարող Ադրբեջանին եւ Թուրքիային, որոնք էլ անհաջող փորձեր են անում իրենց պարտության եւ տարածաշրջանում հայ ժողովրդի հաղթանակների սիմվոլներից մեկի արձանն Արցախից հանելու ուղղությամբ:
Ցեղակրոն գաղափարախոսության եւ շարժման հիմնադիր Գարեգին Նժդեհի պայքարի արդյունքում չիրականացավ Զանգեզուրը Լեռնային Ղարաբաղի ու Նախիջեւանի նման Ադրբեջանին բռնակցելու թուրքական ծրագիրը: 1920 թ. օգոստոսին Հայաստանի եւ բոլշեւիկների միջեւ կնքված զինադադարով Զանգեզուրը, Արցախը եւ Նախիջեւանը ժամանակավորապես պետք է զբաղեցներ կարմիր բանակը։ Սակայն Նժդեհը չենթարկվեց հայաստանյան՝ այդ ժամանակ արդեն հեռացող իշխանության որոշմանը եւ մնաց Սյունիքում՝ պաշտպանելով լեռնահայությանը։
Հայ ժողովրդի պատմության այդ բախտորոշ ժամանակահատվածում Նժդեհը նախաձեռնեց Դավիթբեկյան ուխտերը։ 1920 թ. օգոստոսի 25-ին Կապանի Կավարտ գյուղի եկեղեցում Նժդեհի համախոհներն ուխտ արեցին Դավիթ Բեկի անունով՝ հավատարիմ մնալ հայրենի երկրի ազատությանը եւ կռվել մինչեւ վերջին շունչը։ Նժդեհն իր զինակիցների հետ լքել է Զանգեզուրը միայն այն ժամանակ, երբ բոլշեւիկյան իշխանությունները երաշխիք տվեցին, որ Սյունիքը մնալու է Հայաստանի կազմում։ 1921 թ. Նժդեհն իր զինակիցներով անցել է Պարսկաստան, այնուհետեւ՝ Բուլղարիա։
Այսօր կռիվ տալով Գարեգին Նժդեհի արձանի հետ՝ Ադրբեջանը պայքարում է Լեռնահայաստանի՝ Զանգեզուրի պատմականորեն մշտապես հայկական լինելու իրողության դեմ: Շրջանառվող տեղեկությունները, թե Գարեգին Նժդեհի անձը ընդունելի չէ նաեւ Ռուսաստանի համար, չունի որեւէ հիմք: Նժդեհը պայքարել է օտար ուժերի դեմ՝ միայն Լեռնահայաստանը փրկելու եւ Հայաստանի սահմաններում պահ ելու համար:
1944 թ. Բուլղարիայում Գերմանիայի հետ գաղտնի կապեր ունենալու կասկածանքով ձերբակալված, իսկ 1948 թ. 25 տարվա ազատազրկման դատապարտված Նժդեհը մի քանի անգամ իր պատրաստակամությունն ու ծրագրերն է առաջարկել համագործակցելու խորհրդային իշխանությունների հետ, բայց միայն Թուրքիայի դեմ տարվող քաղաքականության շրջանակում: Այդ բանակցությունների շրջանակներում Նժդեհը երկու անգամ Մոսկվայից տեղափոխվել է Երեւանի բանտ: Այստեղ Խորհրդային Հայաստանի անվտանգության նախարարի հետ քննարկումների արդյունքում 1953 թ. Նժդեհն ու Դեւեջյանը Երեւանի բանտից նամակ էին գրել Սիմոն Վրացյանին՝ հորդորելով նրան մերձենալ ռուսների հետ հակաթուրքական պայքարի շրջանակում։ Սակայն Մոսկվայում նպատակահարմար չեն համարել նամակն ուղարկելը եւ այն մնացել է միայն որպես փաստաթուղթ։
Հետեւաբար՝ Նժդեհի դեմ այսօր պայքարում են բացառապես Ադրբեջանը եւ Թուրքիան, որոնք շարունակում են Արցախից եւ Սյունիքից հայկական ինքնության ոչնչացման քաղաքականությունը: Մյուս կողմից Ադրբեջանը դրանով փորձում է ապացուցել, որ իբր ազդեցություն ունի Արցախի Հանրապետությունում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրա: Իսկ Արցախից պատասխանը հստակ է, որը մի քանի օր առաջ փակցվել էր արձանի վրա, որտեղ գրված էր, թե կգնդակահարեն արձանը հանել ցանկացողներին: Գրառումը հստակ է եւ համարժեք, քանի որ նման հարձակումը ոչ թե արձանի, այլ հայի իրավունքների համար պայքարողի ինքնության վրա է:
Ցեղակրոնությունը հայ ժողովրդի ազգային գաղափարախոսությունն է, իսկ Նժդեհը ոչ միայն դրա ստեղծողն է, այլեւ այն իր պայքարով կյանքի կոչողը, հետեւաբար՝ ցանկացած հարձակում Նժդեհի արձանի ու նժդեհյան գաղափարախոսության վրա, հարձակում է հայ ժողովրդի վրա եւ հանգեցնելու է համապատասխան հակազդման:
