Օրերս «Կարանտին» արշավախմբի հետ Հաղարծինում էինք։ Եղանք նաեւ վանական համալիրից մոտ 1.5 կմ հյուսիս ընկած Թաքնված ջրվեժում։ Ավելի քան 40 հոգանոց խմբին ուղեկցում էին «Միհր» մշակութային կրթամարզական ՀԿ պատանիները։
«Կարանտին» արշավախումբը Գոռ Մանուկյանի ղեկավարությամբ սկսել է գործել 2020 թ. գարնանից, երբ աշխարհով մեկ տարածվեց «COVID-19» համավարակը։ Մինչ այդ Գ. Մանուկյանը կազմակերպում էր զբոսաշրջային ուղեւորություններ նաեւ Արցախ, ՀՀ-ից դուրս։ Իսկ համավարակի ժամանակ արդեն, փոքր խմբերով, միայն ՀՀ տեսարժան վայրեր, պատմական ու բնական հուշարձաններ։ 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին սկսված պատերազմի ժամանակ «Կարանտինը» հանդես եկավ արդեն այլ առաքելությամբ՝ մեծ օժանդակություն ցուցաբերելով արցախահայությանը։ Գ. Մանուկյանին ճանաչում եմ Բերձորից, որտեղ բնակվում էր ընտանիքով, աշխատում էր Բերձորի արվեստի եւ սպորտի դպրոցում՝ սկզբում հեծանվավազքի մարզիչ, այնուհետեւ՝ տնօրեն։ Այդ տարիներին հաճախ էինք միասին կազմակերպում հայրենագիտական արշավներ Քաշաթաղի շրջանում։ Բերձորում գործում էր «Հայեր ակումբը» (նախագահ՝ Համբարձում Արզանյան), որը կազմակերպում էր տարատեսակ միջոցառումներ՝ ազգային-ավանդական խաղեր, մարզական ու ինտելեկտուալ մրցույթներ, արշավներ եւ այլն Արցախի տարբեր վայրերում, Քաշաթաղի շրջանում, հատկապես՝ գյուղական վայրերում։ Գոռն այդ ակումբի հիմնադիրներից էր եւ մշտապես կազմակերպիչների շարքում էր։ Այժմ էլ «Կարանտինի» գլխավոր առաքելությունը հայրենագիտությունն է, հայոց պատմությանն ու երկրին ծանոթանալը։
Հաղարծին վանական համալիրի մոտից սկսեցինք մեր արշավը դեպի Թաքնված ջրվեժ` անտառային չքնաղ տեսարաններով հարուստ արահետով: Խմբի կազմում էին ուսուցիչներ, ուսանողներ, աշակերտներ, առողջապահության բնագավառի ներկայացուցիչներ, այլք։ Ուղեւորության ընթացքում արշավականները «Միհր» ՀԿ պատանիների ուղեկցությամբ մասնակցեցին վայրի բնության հետ շփվելու, գոյատեւելու մարզումներին, կրակեցին օդամղիչ հրացաններով՝ խոցելով փուչիկ-թիրախները։ Խումբը բաղկացած էր 3 ենթախմբից, որոնց ուղեկցում էին «Միհրի» սաները։ Այս կառույցը գրեթե 2 տարվա պատմություն ունի, եւ նրա սաներն արդեն լավ մարզավիճակում են, ճանաչում են հայրենի բնությունը, կարող են նրա գրկում մնալ, գոյատեւել երկար ժամանակ, անհրաժեշտության դեպքում գտնել ճանապարհներ՝ անտառից, ձորերից այլ անծանոթ տարածքներից դուրս գալու համար։ Նախազորակոչային տարիքի այս պատանիները նաեւ իրենց կարող են լավ դրսեւորել բանակում։ Արդեն կան ժամկետային զինծառայողներ, ովքեր իրենց դրսեւորում են իսկական զինվորի պես եւ արժանացել են պարգեւների, գովասանագրերի, իսկ նրանց ծնողները՝ շնորհակալագրերի:
Նույն անտառամիջյան ճանապարհով տարբեր խմբեր, անհատներ, ընտանիքներ եւս ուղեւորվում էին դեպի Թաքնված ջրվեժ, որն Աղստեւ գետի ձախակողմյան վտակներից մեկի միջին հատվածում է։ Մինչ այդ ջրվեժը, քիչ ներքեւում կա նաեւ մեկ այլը, որը նույնպես գեղատեսիլ է, հոսում է ժայռի մեջ փորած հունով։ Վերջապես հասանք ջրվեժ, որի վերին հատվածում նույնպես կան տարբեր փոքր ջրվեժներ: Նման պատկեր կա նաեւ Քաշաթաղի շրջանի Ծիծեռնավանք գյուղում։ «Թավոյի դրախտ» էր կոչվում նման ջրվեժի տարածքը՝ ի պատիվ դրա հարեւանությամբ բնակվող ու տարածքը, հիրավի, դրախտի վերածած երջանկահիշատակ ուսուցիչ Հովհաննես Թավաքալյանի։ Դեպի Թաքնված ջրվեժ ուղեւորվող արշավախմբի կազմում մոտ 10 նախկին քաշաթաղցիներ էինք, որ հիշեցինք մեր կորցրած հայրենիքը, «Թավոյի դրախտը», որտեղ մեծ ընկուզենու փչակում միշտ թթի օղի կար՝ թորած Հովհ. Թավաքալյանի կողմից: Հրաշալի տեսարան է նաեւ Թաքնված ջրվեժի տարածքում: Հիանալով տարածքի գեղեցկությամբ՝ լուսանկարվեցինք, ապա սկսեցինք մեր հաջորդ միջոցառումը՝ այսպես կոչված բարձունքի հաղթահարումը եւ խարույկի տեղ գտնելը։ Վառեցինք ավանդական խարույկը, որի մոտ կայացավ նաեւ ազգագրական պար-երգերի կատարում, որը ղեկավարում էր նախկին բերձորցի Պերճուհին։ Տարբեր երգերի գեղեցիկ կատարումով ու կիթառի նվագով հանդես եկավ Վահագնը։
Նաեւ նշեցինք Արփինեի ծննդյան օրը՝ տոնական տորթով ու գինով: Ընթացքում զրուցեցի մասնակից-արշավականների հետ. բոլորն էլ հիացած էին Հայոց երկրի այս գեղատեսիլ վայրով, աշնանային անտառի գույներով։ Շնորհակալ էին կազմակերպիչներից։ Վերադարձին «Միհրի» պատանիները, արշավական երիտասարդներն անտառամիջյան ճանապարհի եզրերից հավաքեցին նաեւ այլ այցելուների կողմից թողած ավելորդությունները՝ դատարկ շշեր, ծխախոտի տուփեր, տոպրակներ եւ այլն։ Հայրենասիրությունն այստեղ էլ է դրսեւորվում, երբ մաքուր ես պահում բնությունը։ Արշավականները երեկոյան այցելեցին Հաղարծին վանական համալիր։ Ծանոթացան վանքի պատմությանը, ճարտարապետությանը, մոմ վառեցին։ 10-րդ դարում հիմնված Հաղարծին վանական համալիրը Տավուշի մարզի Դիլիջան քաղաքից 18 կմ հեռավորության վրա է։ Ըստ ավանդույթի՝ վանքի բացման եւ օծման արարողության ժամանակ մի արծիվ էր ճախրում գլխավոր եկեղեցու գմբեթի վրա, եւ դրանով իսկ այն հայտնի դարձավ որպես խաղացող (կամ ճախրող) արծվի վանք («հաղ» նշանակում է խաղ, իսկ «արծին» նշանակում է արծիվ): Այստեղից էլ առաջացել է Հաղարծին բառը։
Վանական համալիրը կառուցվել է 10-13-րդ դարերի ընթացքում։ Կիրակոս Գանձակեցին իր «Հայոց պատմություն» (Երեւան, 1982 թ.) գրքում մի քանի անգամ հիշատակում է Հաղարծինի մասին։ «Նոր Գետիկ վանքի կառուցման մասին» (ԺԴ) գլխում գրում է. «Եկեղեցու տոնախմբության ժամանակ ներկա էր նաեւ Սուրբ վարդապետ Խաչատուր Տարոնեցին (ապրել է 12-րդ դարի 2-րդ կեսին)՝ Հաղարծին կոչված սուրբ միաբանության առաջնորդը…» (էջ 154): Վանքը ծաղկունք է ապրել 12-րդ դարի վերջին եւ 13-րդ դարի սկզբին՝ Խաչատուր Տարոնացու առաջնորդության ժամանակ։ Հաղարծին համալիրի կազմում են երեք եկեղեցի, երկու գավիթ (մեկը՝ ավերված), սեղանատուն, աղոթարաններ, խաչքարեր։ Վանքի տարածքում, հուշարձանների գլխավոր խմբից արեւելք, ժայռալանջին աղոթարաններ են, գեղաքանդակ խաչքարեր։ Վանքում առաջինը կառուցվել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (մոտ 10-րդ դար)։ Համալիրի գլխավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ըստ հարավային մուտքի ճակատակալ քարի արձանագրության, կառուցվել է 1281-ին, սակայն հարավային եւ հյուսիսային պատերի ստորին մասի վերաշարվածքը եւ այլ տարրեր ենթադրել են տալիս, որ եկեղեցին կառուցվել է 10-11-րդ դարերում եւ վերականգնվել է 1281-ին: Համալիրի տարածքում է ամփոփված հայոց Աշոտ Ա թագավորի որդու, ով հաջորդել է հորը, Սմբատ Ա կամ Սմբատ Նահատակի (850-914 թթ.) աճյունը:
