Կա՞, արդյոք, աշխարհում մեկ այլ ազգ, ժողովուրդ, որ ժամանակների հոլովույթում իր գոյատեւման ու հարատեւումի խորհուրդն իմաստավորեր գրերի առկայությամբ: Հզորների, անգամ խաշնարած ցեղերի պարագայում նման միջոց են եղել զենքը, զինական ուժը, նվաճումներն ու արյունոտ ասպատակությունները: Այդպիսի ցեղեր ու պետություններ այսօր էլ կան: Այսօր՝ 21-րդ միջուկայինի դարում ու մեր կողքին:
Որքան իմաստուն պիտի լիներ հայոց Վռամշապուհ Արշակունի արքան, եւ որքան խորագետ՝ Սահակ Պարթեւ վեհափառը, որ օդուջրի պակասին հավասար զգացողությամբ կարեւորեին ազգափրկչության խորհուրդ ունեցող գրերի անհրաժեշտությունը, եւ մեր ազգն այն ունենար՝ շնորհիվ Մեսրոպ Մաշտոց աստվածառաք դպիրի մտային հանճարեղ պայծառացման: Եվ եթե մի ազգին պահողը լեզուն էր, ապա այդ լեզուն պահողը գիրն էր լինելու: Եվ եղավ այդ գիրը 5-րդ դարասկզբին: Եվ ցնծություն եղավ հայոց արքայանիստ Վաղարշապատ քաղաքում: Ծնծղաներ հնչեցին՝ ի փառս Տարոնի Հացեկաց գյուղում աչքերը բացած մեծն Մաշտոցի, ի փառավորումն Հայոց հավերժախոս ու անպարտելի ԱՅԲՈՒԲԵՆ-ԱԶԳԱՊԱՀ ԳՐԻ:
Իսկ հետո դպրոցներ էին բացվելու, հայերենով էր թարգմանվելու գրքերի գիրքը՝ «Աստվածաշունչը»՝ բնութագրվելով որպես «թարգմանչաց թագուհի»: Իսկ «Առակաց գրքից» հայերեն առաջին նախադասությունը՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»՝ որպես պատվիրան էր ընկալվելու եւ դառնալու ազգի պատմական ընթացքն առաջնորդող գաղափար: Այդ գաղափարի ու գրչության արդյունք էր դեռ վաղ ժամանակներից Թարգմանչաց տոնը մեզանում, մեր գրականության ոսկեդարը՝ իր պատմիչներով՝ Խորենացի, Բուզանդ, Եղիշե, Կորյուն, այլք:
Եվ հեռավոր այդ ժամանակներից հայ գիրն ու մագաղաթը սրբության սրբոց դարձան հայ մարդու համար: Ավելին՝ դրա զորությանը՝ հանձին տիեզերական բանաստեղծ ու միջնադարյան վերածննդի խորհրդանիշ Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» աստվածախոս քերթվածքի, որպես ապաքինության զորավոր միջոց ընկալեցին անհուսալի հիվանդներն ու փրկություն աղերսողները՝ իրենց բարձերի տակ փայփայելով «Նարեկը»: Հայոց վանքերն ու եկեղեցիները դարձան կրթարաններ ու ոգեղեն գանձերի պահոցներ: Երբ խավարածին արյունարբու հրոսակները դժոխքի էին վերածում դրախտավայր մեր հայրենիքը, մահվան երախից իրենց ու իրենց ձագուկներին հրաշքով փրկած, հալումաշ եղած հայ մայրերն ու մամիկները «Մշո ճառընտիր» ու հազարագանձ ձեռագիր մատյաններ էին տանում փախեփախի փշալից-արյունոտ ճանապարհներով: Որովհետեւ նույնիսկ նրանք, ովքեր գրել կամ կարդալ չգիտեին, փառավորում էին իմացողներին ու այդպիսի անձնազոհությամբ ազդակ ուղարկում հայոց սերունդներին՝ հավատարիմ մնալ հայկական մտքին ու նրա դրսեւորումները կիրառել մեր կյանքում: Ցավոք, մեր մտքին տեր դարձան օտարները՝ թշնամի եւ թվացյալ բարեկամ, եւ հայոց մտքի արդյունքները հաճախ կրակում են հայոց ուղղությամբ…
Պատահական չէր, որ դեռ էն գլխից, երբ այսուայնտեղ մոլեգնում էին տակավին հում մսակեր ցեղախմբեր, հայ մարդն արդեն արարել էր զորեղ իր աստվածներին: Նաեւ դպրության աստված իր Տիրին: Հազարամյակների վաղեմություն, որ պերճախոս վկայությունն է հայոց գրապաշտության, ազգապահ նրա դերի ու նշանակության:
Ժամանակներն այսօր այլ են: Գիրքն այսօր մի տեսակ նեղացած է մեզանից: Մենք ենք մեղավոր՝ նեղացրել ենք: Այն հատորյակները, որոնք ձեռք բերելու համար մինչ ի լույս խարույկներ էինք վառում գրախանութների դռների առջեւ, մեզ կոտորում երկարաշար հերթերում, այսօր փոշիների բարուրի մեջ են կամ փոշոտ մայթերին: Նրանք խռովել են մեզնից շատերից: Բայց այն, որ այսօր էլ շարունակում ենք նշել Թարգմանչաց տոնը, որ միմյանց գիրք նվիրելու օր ենք նշանավորել, վերջին հաշվով խոսում է գրքի հանդեպ մեր անանց սիրո մասին: Մեր ունկերում մշտապես արթուն է սայաթնովյան «Գիր սիրե, ղալամ սիրե, դավթար սիրե» իմաստախոս պատգամը, թումանյանական այն մտորումը, թե՝ «Ի՞նչ կա ավելի լավ բան, քան գիրքն է ու գրականությունը»: Կամ թե նրա՝ «Գրականությունն ազգերի հոգին է, եւ գրողները՝ էդ հոգու ծնունդներն ու արտահայտիչները»:
Գրականությունը, հիրավի, ազգերի հոգին է: Պատահական չէր, որ մեծ Հայրենականի տարիներին ծնվեց հայ պատմավիպասանության պսակներից մեկը՝ «Վարդանանքը», հայրենանվիրումի մեծարժեք այլ հատորներ, պոեմներ ու բանաստեղծական շարքեր: Էլ չասենք հայրենասիրական երգերի մասին: Պատահական չէր նաեւ, որ արցախյան առաջին հաղթական պատերազմում հայ զինվորն իր «սուրը փառքով դրեց պատյան». այդ սերունդը սնվել ու հասակ էր առել Եղիշեի «Վարդանանց պատերազմով», Րաֆֆիով, Պատկանյանով, Շիրազով, Սեւակով: Արծվասիրտ մեր տղաներից շատերն էին նրանց գրքերից իրենց ծոցերում փութացել ռազմի դաշտ… Ոգեղեն այս սնունդն է մեզ փոխանցվել մաշտոցյան երեսունվեց զորավոր զինագնդի շնորհիվ: Ասել է, թե հայ գիրը շարունակում է մնալ մեր հարատեւման անբեկանելի սյունը եւ անսասանորեն փոխանցվելու է գալիք սերունդներին:
Իսկ այսօր չմոռանանք գիրք նվիրել միմյանց եւ թոթափել փոշին մեր հին գրքերի կանչող էջերից…
